Bûyerên wek Roboskî di dîroka gelên bindest de gelek caran hatine jiyîn. Bi taybet jî beramberî gelên bindest ango gelên ku bin destên dagirkeriyê jiyaneû hîna jîdijîn gelek caran bi komkujiyên wiha rerûbirû mane.
28’ê Kanûna2011’de dewleta tirk girêdayî navçeya Qilabanêdi herêma Roboskîû Bêjeh’de komkujiyeke bi balafirên şer,li ser mirovên bê çek meşandin. Yên ku hatin kuştin 34 kes bûn, gelek ji wan temenê xwe zarok bûn.
Yê ku hatin kuştin diyarin, yê ku kuştin diyarin.Lêmixabin kesê ku ev komkujî kirine nagirin ser xwe. Dewleteke ewqas xwedan dadgeh mixabin nikareû naxwaze vê mijarê zelal bike.
Herkes dizaneku êrîşek li derveyî sînoran hatiye kirin. Ev nîşan dide ku mîsoger ev êrîş bi destê erka siyasî pêkhatiye. Erka siyasî dikare bêje min ev raye daye hêza leşkerî ango fermandarê arteşê. Ev jî gengaze. Ji berku ev êrîş li derveyî sînor pêkhatiyepesend kirina fermandariya giştî şert e. Ji bo balafir rabin bi taybet jî dema ev êrîşeke ji bo derveyî welat be, herî kêm pêwîstdike ku fermandarê hewayî agahiya xwe hebe.Bi vî awayî em dikarin vê rêzkirinê heya jêr ve jîbibin.
Bêyî ku em dirêj bikin, rewşeke şîlo tine. Her tişt pir aşkera ye, zelal e. Yên ku hatin kuştin diyarin. Cîhê wan diyare. Amurên qetlîamê diyarin. Yên ku qetilkirin diyarin. Ya kêm ev e: kî/kê telîmata komkujiye daye?Yek jî ji ber ku komkujiyek heye, nav ango navên ew kesên ku ev komkujî kirineçiye? Ev kêmin.
Tiştê balkêş ewe ku mijareke ku hundirê pênc deqîqeyandibe ku were aşkere û zelal kirin, ev du salin hîna jîzelal nebûne. Û xuyaye wê demeke dirêj jî zelal nebe. Eger were pirsîn ka kî balafir rakirine, telimat aydê kî ye, kî wê gavê li ser erkbû, dîsa di nav erka siyasîde kî ev erêkir? Bersivê van pirsan di hundirê çend deqikan de karin werin zelal kirin.
Em bizanibin ku kesekbi vî şêweyî napirse. Wê nepirsin jî. Ji bo ku em sedemên van nezikatiyên nayên femkirin bizanibin, pêwîste em dakevin nava dîrokê. Heta dakevin dîroka nêz. Wek bûyera 33 Guleyan, mijara 49’an, mijara 400’an û bê guman bûyera Wêranşar, Mereş, Sêwaz, Gazî û hwd.
Di dîroka Kurdistan de dema em tên salên 1940, her cîhê wê hatiye perçiqandin, komkuji çêbûne, tevahîkelehên berxwedanê hatine binpê kirin. Keleh herî dawî Dersîm bû. 1938’an de bi çi awayî komkujiyan ve hatiye perçiqandin herkes dizane.
Bi kurtasî, di Kurdistan de çiqas zîndî bûn heye, tê binpê kirin ûKurdistan carek din tê dagirkirin. Ji bo ku ev rehenda jiyanê yên ku mayîn, ji binî ve werin zuha kirin di 1943’de di bajarê Wan navçeya Qelqelî de 33 gundiyên tên naskirin bi telimatên Orgeneral Muğlalı tên qetilkirin. Armanc diyare, rahendên bermayî tinebike. Mixabin pîlansaziyên kirêt meşandine û gelêKurd çav tirsî kirine.
Bûyera 33 Guleyan bêguman armanceke xwe heye. Hestên welatparêzî yên mayî jî dixwazin dîl bigirin. Ev salên ku komkujî salên hêdî hêdî ku li RojhilatêKurdistan hestên welatparêzî hîn radibin hinek jî xwe rêxistin dikin. Pişt re emê mijara Mahabadê bîbînin. Di salên 1943’de rêxistina Komala û rêxistinên din yêKurdan pêşdikevin.
Pêwiste ev bûyera 33 Guleyan em bi vî çavî bimeyzînin. Vê dema emê hîna baştir mijara komkujiya 33 Guleyan fêmbikin. Armanc tirsa nîvçe mayî temamkirine. Em bala xwe bidinê ruxmê ku cîhek wek Qelqelî bi welatparêziya xwe tê naskirin jî, bi salan li Kurdistan’a Bakûr hatibû tapisandin. Ji bona vê dema Tevgera Azadiya Kurdistan rabû ser piyan, herêmek wek Qelqelîû derdorê xwe ewilî tevî tevgera şoreşgerî nebibû. Encax dema şoreş êdî sinorên tirsê şikandin carek din ji nûve hestên welatparêzî yên hatibû tepisandin darketin holê, tevlîbûneke gur û geş re peşî vekir.
Em ji bîr nekin ku bi salan ser axeke wek Qelqelîaxa bêdengî hatibû reşandin. Pêwîste ev neyê bîrakirin. Dîsa em bîra nekin ku ev kesên ku hatibûn qetilkirin bi veşartî nahatibûn qetilkirin. Yên ku hatin qetilkirin ji hundirê civakê de digirin û dibin. Ev bi serê xwe çav tirsandineke pir dijware.
Bûyereke din ya ku hatiye jiyandin jî mijara 49’an e.
31’êTebaxa1959’an de Apê Mûsa di kovara “Ne İleri Yurt” de bi navê Qimil helbestek dinivîsine. Qimil haşereyeke ku gundî pê nikarin. Zerar dide tiştên ku tên çandin. Hundirê helbesta ApêMûsa’de keçika Siveregê kodek genimê ku bûye ka etar re dibe. Etar ji berku dibîne ev genim kêr nayêkeçikê re dibêje û nikare tiştek bide keçikê. Ev keçika ku nikarî tiştek ji bo genimê anîbikire helbest ango stranek dibêje. Wiha dibêje:
“Bi çiya ketim lo apo, çiya melûlbûn rebeno
Ceh seridî lo apo, genim hûrbûn evdalo
Qimil hatî lo apo, bi refaye rebeno
Xwar genimî lo apo, hişte kaye rebeno”
ApêMûsadawiyê de nivîsê de ji bona keçika Kurd a xemgîn bûyî wiha dibêje: “Xem neke xûşka min, birayên te yên ku te dest qimil, heşare û xwinmijan xelas bikin pêşdikevin.”
Ji bona vê helbesta ApêMûsadi seri de rojnama Cumhuriyet’êû her wiha rojnameyên din de gelek nivîs tên nivîsandin. Ji bona ApêMûsa doz tên vekirin. Wê demê Serok Komarê Tirkiyê Celal Bayar parêzgere Amed’ê digire û ji wîre ferman dide ûdibêje “SerêMûsa Anter biperçiqînin.”
MIT raporekeKurd amade dike. Di vê raporê de behsa kuştina 1000 yan jî 2500 Kurdan tê kirin. Dibêjin ku ev gotina bi nav û deng “1000 kesî darvebikin” ser vê pêşniyarê rapor pêşkeftiye. Lêji berku dewleta tirk peywendiyên xwe bi Rojava re wê demê germ dikin, vêya pêk naynin. Dewsa vê, li ser darvekirina 50 kesîli hev dikin. Girtin 17 kanuna 1959 destpêdike.
MIT navê kê pêşniyar kiriye ew kesana tên girtin. Ewil pêncî kesin, piştra ji ber ku girtiyek jiyana xwe dest dide, ev doz di dirokê de wek bûyera 49’an derbas dibe. Em dirêj nekin ev doza ku bi gotinên ApêMûsa “Xem nake xuşka min, birayên te yên ku te dest qimil, heşare û xwinmijan xelas bikin pêşdikevin” destpêdike û tam 6 sal dirêj dike. Doza ku 1959 destpêkirîbûencax di 1965’de qediya bû.
Çima ji bona helbestek, ewqas zor û tund nezîk bûn tên raberkirin? Li Kurdistana başûrde hêdî hêdî hinek gav tên avêtin. Abdulkerim Kasêm 1958’deli Iraq’êdawî bi desthilatdariya melîkti tîne. Melîktiya Iraq peywendiyên xwe yên taybet bi Tirkiyê re hene. Peyman ango pakta CENTO, peymana navbera İran, Tirkiye, Iraq, Pakistan û İngilistan a ku bi piştgiriya DYE girtiye. Ev peyman xala vê ya yekem dijbertîya Kurdan û dijberî yekbûyina Kurdan hatibû avakirin. Ev peymana dijberêKurdan, Abdulkerim Kasêm 1958 feramoş ango betal kiri bû. Yek jî peywendiyên xwe bi Kurdan re jî baş dikir. Sedema bingehîn ya girtina ciwanên Kurdên bê guneh ev bû. Helbesta ApêMûsa çîroke. Armanc ew e ku ciwanên Kurd çav tirsandî bikin, da ku hêviyên xwe yên pêşerojê ango dahatûye xwe germ nekin. Em bala xwe bidin dewleta tirk carek din mabesta xwe wek çîroka 33 Guleyane.
Hîna dema bûyera 49’an didomî 27’êGulana 1960’an de li Kurdistanê 485 kesên din tên girtin. Îcar ev kesana piranî pîr û kal bûn. Gelek ji vanserekeşîr, axa, şêx her wiha mezinên Kurdan bûn. Van kesanadibin kampa Kabakyazı ya li bajarê Sêwazê. Pir balkêşe ku kesên hatin girtin bi tewanbariya “propagandaya Kurdîtîû amadekariya serhildanê li dijî dewletê” hatine girtin. Piraniyan pişt 9 heyvan van û tevayi malbatên van-55 malbat- mişextîTirkiyêdikin.
Her çiqasî piştra gelek ser vê şaşitiya dewleta tirk were qise kirin jî rastî ewe ku dewleta tirk ji bo çawisandinê kiriye. Pirsgirêk ne kusûcdarinango nesûcdarin. Armanc tapisandine. Ji berku li cîhên dîtir êKurdistanê hêdî hêdî rabûn çê dibe. Wê demê pêwiste ku serêKurdan were perçekirin da ku ranebin û tirs û xofa ku berê 1940’i nav dilê wan de hatiye çandîn nayê bîrkirin.
Dîsa 11 kanûna 1974’an de 20 Kurdên ku kolbertî ango qaçaxçîtî dikin li ser sînor ji hêla leşkerên dewleta tirk ve hatibûn qetilkirin. Ruxmê ku hatibûn girtin tên qetilkirin. Bê edaletû bê dadgeh qetilkirin ev e! Girtina wan herkes dibîne, birina wan herkes dibîne, ruxmê vêjî 20 kesên Kurd tên qetilkirin. Li gorî pivanên dewletan pêwîst bû kesên hatine girtin bihatina derizandin. Lê ev nayê kirin û 20 kes bê edaletû bê dadgeh tên kuştin. Ji bona dewletan dibe ku ev kirinên kirêt bê wate bibe lê ji bona dewleta tirk qetilkirin wateya xwe heye. 1974 li başûre Kurdistan rabûna Kurdan heye. Kurd hêdî hêdi statu digirin. Ji bona vê pêwiste Kurd carek din werin tapisandin. Û tiştê ku tê kirin jî ev e.
69 sal piştî bûyera 33 guleyan, 53 sal pişt bûyera 49’an, 52 sal piştî bûyera 400’an, 37 sal piştî bûyera Wêranşar îcar bûyera komkujiya Roboskî. Em hîç behsa bûyera berî 34 salan a ku li Mereş’ê qewimiye nakin. Her wiha bûyera Sêwazû komkujiyên dîtir jî behs nakin.
Em bala xwe didin hemû komkujiyan û dibînin ku xala hevbeş a komkujiyê çav tirsandina Kurdane. Tapisandina wane. Xofa nava dilê wan kûr kirine.
Dema em bixwazin bûyera Roboskî fembikin pêwîste em vê pilansaziya pişt perdê bizanin. Dewleta tirk hundirê sala 2011 de çendî caran vekirî gotibû “emê nişanê we bidin.” Û em dizanin ku ev jî bi taybet ji bo Şirnex û Colemêrgê gotibûn.
Botan ango gişti erdnîgara mêrxasan berhemberî faşîzma tirk berxwe da û dide. Dîsa jî goranî dewleta faşist ev herêma rêve naçe. Taybet li vê herêmê gel her roj li ser piyan bû. Herî zêde li vir Kurd xwedan tevgera Azadiya Kurdistanû şerên xwe derdiketin û derdikevin.
Komkujiya Roboskîpêwîste em bi vî çavî bibînin. Dîsa çima dewleta tirk ve komkuji ronî nake jî em bi vî çavî bimeyzînin. Komkujî ji berku bi pilangeriya dewleta tirk hatiye kirin ne gengaze ku dewlet ango partiya bê edalet û tarî xwedan derbikeve. Dewlet bi pilansaziyeke dîrokî ev komkujî pêkanî. Dema xwedanê komkujiyê derbixin holê wê demêpêwîste ev dewleta faşist hemû komkujiyên xwe îtîraf bike ango li xwe mikûr were ku ev komkuji kirine.
Em berdin ronî kirina vêbûyerê tam berovajî vê ew kesê ku navê xwe Orgeneral Erten berpirsiyariya hêzên hewayî kirî pişt vê komkujiyê hatiye xalat kirin.
Dewleta tirk a pir bi israr ku hewildide vêbûyerê her di tariyê de bihêle. Pêwîste em vê rastiyê bizanin û li gorî vê tevbigerin. Carek din rê nedin ku komkujiyên dijberîKurdan hatine kirin neyên veşartin û ser wan neyê girtin. Ji bo ev jî bibe pêwîste em hemû, herkes doza Roboskî ticar ji bîr nekin û nehêlin were bîrakirin.
Carek din em serê xwe li ber şehîdên Roboskî û tevahî şehidên şoreşê û demokrasiyê ditewînin.
QASIM ENGÎN