Alıştırılmışlık belki de insan ve toplum gerçekliğinin hatta genelde varlıkların en köklü sorunlarından biri olarak hep karşımıza çıkıyor.

Alışmak, alışkanlık, alışmışlık kavramları bir birine yakın ancak farklılıkları da olan kavramlar.

Alışmak kavramını bizler genelde “bir işi tekrarlayarak kolaylıkla yapabilmek” olarak ele allıyoruz ve ekseriyetten de olumluyoruz. Sonuç itibariyle belli bir tekrar, öğrenme sürecinden sonra daha iyi yapan haline bile gelebiliyoruz.

Alışmak kavramını başka bir şekilde ise “yadırgamaz duruma gelmek” olarak ele aldığımızda çok negatif bir durum için kullanmış oluyoruz. Çünkü bir bireyin yadırgayamaz ya da sorgulayamaz duruma gelmesi gerçekten de çok ciddi bir benlik sorununu ortaya çıkarıyor. Kişilik yoksa, bireyin ya da toplumun rengi yoksa, esasta gerçeklişmiş olan bir nesnel yani eşya olma halidir ki bu bir varlık için, köklü sorgulanması ve üzerinde durulması gerekli bir durum olmaktadır.

Alışmak kavramını başka bir şekilde ise “uyar duruma gelmek, uygun gelmek, intibak etmek” olarak ele aldığımızda ise genelde uyum sağlamayı dile getirdiğimiz için böyle ele almayı da olumluyoruz. Halbuki uyumun ne olup olmadığını, kime göre uyum ya da kime göre uyumlu olmamayı ele almak daha derli doplu değerlendirmeleri beraberinde getirebilir.

Alışmak yine “sürekli ister olmak” demek olarakta çokça kullanıldığını görüyoruz ki bunun da sadece birilerine birşeylere bağımlı hale gelmek demek olduğunu da bildiğimiz için, kişiyi esasta mat hale getirdiğini söylemek çokta yanlış olmaz.

Alışkanlığı da bu şekilde ele alabilir ve üzerinde durabiliriz.

Alışkanlığı; “bir şeye alışmış olma durumu, itiyat, huy” olarak tanımladığımızda genel olarak iradesizliği ortaya koyduğu için olumsuzlarız. Hatta kimi bilim adamı bu tarz bir alışkanlığın değişimin çok zor olduğunu bile söyleyerek: “Öyle bir dünyada yaşıyoruz ki, bir peşin hükümü söküp atmak, atomu parçalamaktan daha zordur” diyerek nasıl köklü bir sorun olduğuna işaret etmişlerdir. Alışkanlıkları kimileri ara sıra olumlasalar bile ortaya çıkardıkları bu tutucu ve değişemezliği, dogmatizme götürdüğü için ayrıca ciddi eleştiri konusu yapılmıştır.

Alışkanlığın başka bir şekilde: “Yakınlık, arkadaşlık, ünsiyet” olarak tanımlandığı da bilinmektedir. Birbirine karşı alışkan hale gelmenin de bağımlıktan öteye bir şey olmadığı da net olduğu için üzerinde durmayacağız.

Alışkanlığı belki de felsefe ve psikanalizdeki tanımlamaya göre: “İç ve dış etkilerle davranışların tekrarlanması, hep aynı biçimde gerçekleşmesi sonucu beliren, şartlanmış davranış” olarak ele aldığımızda ne kadar ciddi bir durum olduğunu rahatlıkla görebiliriz.

Alıştırılmışlığıise bu bağlamda “şartlı davranış ya da şartlı refleks” olarak ele almak yanlış olmayacaktır. Şartlı davranışı ya da şartlı refleks unutmayalım ki insanın çok rahat bir şekilde güdümlenmesini önemli oranda gösteren bir durumdur.

“Psikoloji de şartlı refleks denilince ilk akla Rus bilimcisi Pavlov gelir. 1930’larda köpekler üzerine yaptığı deneylerle şartlandırmayla, yönlendirmenin yapılacağını ispatlamıştı Pavlov.

Pavlov Köpekleri Deneyi dediği bir deneyi vardır. Pavlov’un söylediğini tam ifade etmezsek bile ispatladığı gerçek şuydu: Köpeğin önüne et koyuyor ve köpek ete uzandığında o köpeğe elektrik şoku veriyor. Bunu çok kez tekrarlıyor. Öyle ki köpek bir et parçası görür görmez elektrik şoku yemiş gibi titremeye başlıyor. Yani çok kez üst üste yapılan bir eylem denekte şartlandırmalara yol açıyor. Böyle olunca denek ne zaman ki o gösterilen ya da verileni görünce hemen aniden şartlanmış bir şekilde titremeye başlıyor.

Pavlov başka bir köpeğe ise benzer bir şekilde ayrı şartlı bir refleksi yaptırır. Öyle ki zil çalar. Zil çalmasının ardından köpeğe et verilir. Bu sayısızca tekrarlanır. Ve bir müddet sonra artık zil çalınır ancak et verilmez. Ne var ki zil çalınır çalınmaz köpeğe et verilmemiş olsa da köpeğin ağzından salyalar akmaya başlar.

Özcesi siz bir insanda bir toplumda belli şeyleri sayısızca tekrarladıktan sonra onda, onlarda istediğiniz refleks ve reflekslerin gelişmesini yaratabilirsiniz. İşte buna şartlı refleks deniyor.

Bir yoldaşımız Osmanlıların Kavalalı Mehmet Ali Paşa’ya dönük yaptıkları seferde benzer bir yöntem kullandıkları söyler. Sefer için tüm hazırlıklar yapılır ancak bir yerden sonra atlar için yemlerin yeterli olmadığı hatta at yeminin iaşenin içine alınmadığı görülür. Bu durumda seferin iptal edilmesi gerekir. Bu durumu gören atların seisi (at bakıcısı) başka bir öneride bulunur. Atlara yemleri sürekli borazanlar çalınarak verildiğini söyler. Yani borazanlar çalındığında atlar yem yemiş olacaklar. Ki bu bir sanal yemleme olacaktır. Nitekim atların yemlenme saatinde borazanlar çalınır ve atlar sakinleştirilerek yeniden gemiyi ilerler hale getirebilmişlerdir.

Benzer bir uygulama tavuk çiftliklerinde tavuklara uygulanır. Işıklar bir müddet kapatılır yani ortam karanlık hale getirilir sonrasında yeniden ışıklar açılır. Tavukların gecenin bittiğini gündüzün geldiğini sanarak yeniden yumurta yapmaları sağlanır. Halbuki ne gece olmuştur ne de gündüz olmuştur. Yapılan, tavukta şartlı bir refleksi yaratarak daha fazla yumurta yapmasını sağlamaktır.”

Alıştırılmışlık bu bağlamda çok ciddi ve köklü bir sorundur.

Boşuna düşünürler: “Düşünce yeteneğimizi öldüren en büyük düşmanımız alışkanlıklarımızdır” dememişlerdir.

Alışmak, Alışkanlık, Alıştırılmışlık iktidarcı ve devletçi insanlık tarihinin önemli kavramları oluyorlar. İnsanlık ya da insanlık karşıtlığı ne zaman ki iktidar ve devlet aygıtlarına baş vurdu orada en büyük bozulmanın yaşandığını bizlere tüm bilim adımları, filozoflar özelde de dini ve ahlaki öğretiler söylemektedirler.

İktidarcı ve devletçi güçlerin yaptıkları ilk işlerden bir tanesi, kesinlikle denetimleri altına aldıkları insanlara, topluluk ve toplumlara giderek halklara önce bir şeylere alıştırmak, bazı özelikleri onlarda alışkanlık haline getirmeye çalışmalarıdır. Süreçle de alıştırılmış bir hale getirdikten sonra da artık onları istedikleri yere, istedikleri gibi götürebilir ve yönlendirebildiklerini de biz tarih içerisinde olup bitenlerden biliyoruz.

İktidarcı ve devletçi güçlerin insanları alıştırdıkları ilk iş kesinlikle kendi iktidarlarına alıştırmaktır. Bunu yapmak için önce zihnen kendilerine, yani iktidarlarına alıştırırlar. Kendilerine biat etmeyi, kendilerinin düşündüklerini düşünmelerini, yaptıklarını olduğu gibi kabul etmelerini sağlamak için önce şartlı refleks yaratma misali iktidarlarının ne kadar kutsal, tanrısal, dokunulmaz, olmazsa olmaz, göklerden onlara verilmiş, seçilmiş olduklarını götürmeleri gerekiyor. Bu öyle kolay yürüyecek bir süreç değildir. Bunun için bin dereden belki de bin bir dereden su getirir misali yalanlar üreterek insanların zihinleri fethedilmesi gerekir. Birde öyle bir zihinsel fethetme olmalıdır ki herkes ama herkes ikna edilsin. İkna edilmeyecek olanlar varsa onları da bir yolunu bulup ortada kaldırmalarının da yolunu bulmaları gerekir. Belki bunu yaparken biraz inanması gerekenlere bazı maddi değerlerin örneğin; karın doyurma gibi, güdülerini tatmin etme gibi hatta yer yer belki de can güvenliklerini sağlama gibi imkanları da götürmeleri gerekiyor. Alıştırma, alışkanlık ve alıştırılmışlığın önce kesinlikle mümkün mertebe gönüllü sağlatılması gerekiyor ki başkalarını da ikna edebilsinler.

Unutmayalım ki bunun yapılması için ne kadar da çok yalan, dolan, büyü, sihir derken ne kadar hile yol ve yöntemi varsa hepsini devreye koymaları gerekir ki bu istedikleri sağlansın. İktidarları ve devletleri kabul görsün. Başka kim kabul eder Yalova Kaymakamını… Hele buna birde bin yıllarca kimseye bağımlı olmayan tarzda dağların doruklarında, ovaların derinliklerinde, nehirlerin kuytularında özgürce yaşamış insanlar ve toplulukları köle haline getirmek zor mu çok zor bir iş olacağını kestirmek meşakkatli olmasa gerek.

Dikkat edelim insanın köle hale getirilmesi için önce zihnen bir şeylere alıştırılması gerekiyor. Zihin fethedildi mi, zihin manipüle edildi mi, zihin bir yolu bulunup dolandırılarak bireyi bireyden çalar hale getirildi mi gerisi kolaydır. Gerisi sürekleşen bir iktidar ve devlet yapılanması olacaktır. Dünün çıplak ve sadece hırsız olanları bugününün Şahları, Sultanları, Kralları, İmparatorları, Padişahları, Malikleri derken böyle birçok baskıcı, zulüm içerikli iktidarcı aygıtları meşruluk kazanabilirler.

Özü itibariyle tarihin ilk hile ve yalanının ve zorbalığının gerçekleşmiş olan biçimi bugün daha derin ve katmerleşmiş bir halde yine aynı yol ve yöntemlerle, aynı patikalar üzerinde vuku buluyor. Yine aldatma, yine kandırma, yine manipülasyon. Hedef kesinlikle; alıştırmak, alışkanlık hale getirmek ve alıştırılmış edilmektir.

Mahatma Ghandi’nin dile getirdiği gibi:

“Söylediklerinize dikkat edin; düşüncelere dönüşür...

Düşüncelerinize dikkat edin; duygularınıza dönüşür...

Duygularınıza dikkat edin; davranışlarınıza dönüşür...

Davranışlarınıza dikkat edin; alışkanlıklarınıza dönüşür...

Alışkanlıklarınıza dikkat edin; değerlerinize dönüşür...

Değerlerinize dikkat edin; karakterinize dönüşür...

Karakterinize dikkat edin; kaderinize dönüşür...”

Kader eğer ALIŞTIRILMIŞ AKIL haline getirilmek ise orada biraz durup düşünmek gerekmez mi? Sonuçta, “alışkanlık, anahtarı kaybolmuş bir kelepçedir.” Kelepçelendikten sonra bul bulabilirsen bu kelepçeleri çözecek anahtarı…

Sözü uzatmayacağız Alıştırılmış Akıl üzerine derin derin düşünmek gerekiyor. Çünkü öyle bir dünyada yaşıyoruz ki iktidarcı devletçi yapılar kendi kirli çıkarları için on binlerce hileyi kullanarak düşüncelerimizi manipüle etmek için ne kadar da çok uğraşıyorlar.

Önce alıştırmak, sonra alışkanlık haline getirmek daha sonrada tümden alıştırılmış bir kişilik haline getirerek bizleri kendilerine bağımlı kılıyorlar. Bize ait olan Aklımızı bizden bir yolunu bulup çalıyorlar. Amiyane tabirle “davul boynumuzda tokmak başkalarının elinde” misali birileri bize rağmen vurdukça vuruyor. Birde teknolojik hayalimsi yani sanal dünyayı da kullanarak bizlere sanki davulu biz çalışıyoruz sanrısını da yaratarak bizde tatmin olma duygusunu da yaratıyorlar.

Bu söylenenlerin tümü Pavlov’un deneylerindeki deneklerle aramızda peki ne fark bırakıyor? Belki orada denek olarak kullananlara kimse bir şey diyemez. Çünkü mukayese yetenekleri az gelişmiş olan varlıkları böyle hileli yollarla bir şeylere, bir yerlere yönlendirmek kolaydır. Ancak sözde bizim gibi düşünen varlıklar için böyle çok kolay yol ve yöntemlerle alıştırılmış olarak şartlandırılmamız, manipüle edilmemiz, birilerinin istediği gibi düşünmemiz, birilerine göre hareket etmemiz tek kelimeyle daha geri bir durumdur.

Belirttiğimiz gibi sözü uzatmayacağız ancak artık içine doğduğumuz bu verili dünyaya karşı bir başkaldırımız olmalıdır. Bize sunulanları değerlendirmekle yetinmemeliyiz. Birilerinin kirli kavgalarının aleti olmamalıyız. Resmin tümüne bakarak içinde bulunduğumuz durumu görmeliyiz. Evrensel olanla tikel olanın bağını iyi kurarak yapılmak isteneni anlar hale kendimizi getirmeliyiz. Birilerinin söylediklerini hemen esas alan değil söylediklerinin pratikleriyle ne kadar uyumlu olduğunu görerek düşüncelerimizi belirtmeyi, pratiklerimizi hayata geçirmeyi esas almalıyız.

Alıştırılmış Akıl olmaktan çıkmak için önce kendimizi her türden alışmaktan, alışkanlıklardan ve tabi alıştırılmışlıktan kurtarmalıyız. Alışkanlıklarımıza karşı müthiş bir mücadele yürüterek bu alışkanlıklarımızı, bağımlılıklarımız derken bizleri başkalarına yama haline getirebilecek herşeyimizi gözden geçirmeliyiz.

Bir kere bize verilenin dışına çıkmasını bilmeliyiz. Bakışımızı değiştirmeliyiz. Birilerinin ortamında hareket eden değil kendi ortamımızı oluşturarak hareket etmesini bilmeliyiz. Birilerinin söyledikleri, birilerinin ortaya atıkları üzerinde tüm enerjimizi harcama yerine dönüp söylenenlerin, yapılanların kimin işine geldiğini, kimin işini bozduğunu bakıp pozisyon almalıyız. Aksi taktirde yönlendirmeye açık olan duygularımızın kontrolünü sağlayamayız. Duygular doğaları gereği saf ve temizlerdir. Duyguların erkenden manipülasyonlara açık olduğunu bilerek duygularımızı çok güçlü bir akıl yürütmeyle denetlememiz gerekiyor. Beyin ve yürek ya da akıl ve yürek birliktenliği dedikleri gerçeklik biraz da budur. Yüreğimizde geçeni aklıselim bir şekilde aklın muhakemesinde geçirerek yönlendirilmenin önünü geçmesini bilmeliyiz.

Öyle yapmaz isek yarın alışkanlıklar birer halata dönüşürse, her gün bizlerde bu halatlar birer lif örer gibi lifler örerse sonunda, onu alışkanlıklarımızı, alıştırılmışlıklarımızı koparamayacak kadar güçlü yaptığımızda artık onlarda kurtulamaz hale onları getiririz. Çokça ve bolca dile getirdiğimiz neden eski insanlar bu kadar kof inançlara karşı durmadılar, duramadılar duruma kendimiz, kendi geriliklerimizden dolayı gelmiş oluruz.

Nedeni açıktır: Çünkü yapılmış olan özünde alışkanlıkların bir ihtiyaç haline gelmekten öteye bir şey olmadığı gerçekliği haline gelmiş olmasıdır.

Sonlandırırken yeniden Einstein’den bir sözüyle söyleyecek olursak: “Maddeyi, her şeyi değiştirebilirsiniz; ancak insanın düşünce kalıbını değiştirmek zordur." Değiştirilmesi zor olan düşünce kalıbı işte böyle bağımlı hale gelmiş, güdümlü, yönlendirilmeye getirilmiş olan ALIŞTIRILMIŞ AKIL’ın kendisinden başka bir şey değildir.

Bunu aşmanın yolu toplumsal gerçeklerin inşa edilmiş gerçekler olduğunun bilinciyle bu iktidarcı ve devletçi inşalara karşı kendi doğal olan toplumsal inşamızı gerçekleştirmemizdir.

Kasım Engin