Em di pêvajoyeke wer de derbaz dibin ku dîrokê teşeyeke nû qezenc kiriye. Serokatî di paraznameya xwe ya dawî de, yekpare nêzîkî civaka dîrokî bûyin xiste rojeva me û herikandineke nû bi dîrokê da qezenckirin. Têgihîştinên me yên şaş ji nû ve hejand. Danî holê ku, têgihêştina dîrokî ya ku hatiye avakirin û heqîqeta dîrokî yek nîn in. Destgirtina dîrokê bi dîtina civaka dîrokî re di xwe gihandina heqîqeta dîrokî de hêzek derxiste holê. Elbet dema ku dîrok bi awayekî yekpare tê destgirtin, tenê ne dîroka serweran, diviya bû ji dîroka jinê ya ku weke xeleka destpêkê û ya dawiye ji bo hemû bindestane re nêzîkatiyek rast bihata kirin û heqîqeta wê derbiketa holê. Ji ber vê yekê jî bi pêşxistina Jineolojiyê re (ango wateya zanista jinê û zanista jiyanê jî dide. Jin=Jîn, Jîn=Jiyan) Rêbertî ev weke xebateke rohnîkirina dîroka jinê danî pêşiya me. Ji ber ku ev dîroka ku serweran bi hezarê salan pêşkêşî me kirine, di rastiyê de li ser bingehê nixumandina ew dîroka pîroz û bi nirx hatiye hûnandin û piştre ketiye meriyetê. Lê dîroka rastîn, ew beşa ku nehatibû ser ziman û hatibû belovajîkirin bû. Dîroka jinê jî beşa vê ya herî girîng bû. Hemû lîstok, berovajikirin, neheqî, dizî, bi tinekirina dîroka jinê re destpêkiri bû. Ev di heman demê de destpêka çîroka lehengî ya zilamê serwer û xasûk bû ku ti caran ji desthilatî, qirkirin, talan û mêtinê têr nedibû bû. Ev dîrok, li gorî berjewendiyên serweran hatibû avakirin û dîroka zilamê serwer ê ku ji heqîqetê dûr bû. Têkoşîna Azadiya Jina Kurd di aşkerakirina vê rastiyê de, roleke bilez û girîng lîst. Ji bo jinê dîrokeke nû, ango dîroka azadiyê dihate nivîsandin.

Berovajikirina dîroka jinê û hemû ser û binîhevkirinên hatine kirin, li welatê Xwedawenda Dayîk a Pîroz Mezopotamiye de hatibûn pêşxistin. “Gencîne (Xizîne), di cihê ku lê hatiye wendakirin tê gerandin”. Hafize, cewher û azadiya jinê di wir de veşartî bû. Diviyabû ku hinekan Xwedawenda dayîk ji nav jiyana ku hatiye şewitandin û cihên ku hatine xerakirin de derbixistaya û ji nû ve saz bikiraya. Felsefeya jiyana nû ya Rêber APO derfeta vê yekê da avakirin. Jina kurd a azad afirand. Viya di heman demê de kir ku gelek jin ji gelên din ê weke, Ereb, Tirk, Elman û hwd li ser rêka azadiyê bi jina Kurd re bibin rêheval, deriyê vê yekê heya dawiyê vekir. Jinan di riya şoreoşa ku hatiye pêşxistin karîn rengên xwe û azadiya gerdûnî jî pêşbixin. ji ber vê yekê jinên Kurdistanê ji hemû jinên cîhanê zêdetir di têkoşîna azadiyê de pêş de çûn. Ji ber ku pir bi şens bûn. Ji ber ku xwedî Rêberekî weke Rêber APO û rêhevaltiya wî bûn. Rêbertî, ew jina ku hebûna wê weke çavkaniya hemû xirabiyan dihate dîtin, bi jiyana azad re û bi têkoşîna wê re da naskirin. Di heman demê de rê û rêbazên pêwîst, beşên wê ên bîrdozî û zîhnî û her weha di warê, him maddî û hem jî manewî di hemû waran de piştgiriya xwe raber kir.

Destpêka têkoşîna azadiya jinên Kurd; bi pêşketina Tevgera PKK’ê û bi beşdarbûna jinan re pêşket. Felsefeya jiyana azad û civaka azad a Rêber APO û herweha têkoşîna ku pêşdiket di heman demê de pêwîstiya destpêkirina şerekî mezin li dijî dîroka zilam, zîhniyeta wî û ferasetên wî li bar çav girt. Dîsa, weke şerteke bingehîn, diviya bû ku ew hemû nirxên ku zilamê serwer bi şaristaniyê re ji destê jinê girtibûn bihatana standin. Ev ji bo jinê tişteke pir zehmet bû. Tenê dikarî bû bi îsrarkirina di azadiyê de encam bidest bixe. Pirsgirêka bingehîn a jinê, pirsgirêka hebûnê bû. Bi nasnameya xwe weke jin diviyabû hebûna xwe biafirandiba. Bi Hezaran sale nasnameya wê, hişmendiya wê, îradeya wê, bedena wê, dengê wê û bi temamî hemû tiştên wê jê hatiye girtin. Jin heye! Lê çawa heye? hebûneke ku Aîdê hineke din e. Jin tenê dikarîbû weke koleyeke zilam hebe. Ji bilî wê, xwebûn an jî xwedî îradebûn nedibû mijara gotinê. Di hinek civakan de dema ku mêrê jinê dimire, jin jî weke ku mirye tê hesibandin. Ji ber ku civak, jineke ku aîdê ti mêran nebe napejirîne. Jin ji bilî amûreke ku dewlet, desthilatî û sîstem ji bo sazîbûna xwe bide rûnişkandin wê bi awayekî bê sînor bikartîne ti tiştekî din îfade nake. Li gorî berjewendiyan diviya bû wer bûya.

Ma wê bibûya çi? Ev 5-6 hezar salin di dirêjahiya dîroka şaristaniyê de her tiştê wê ji destê wê hatiye girtin. Hemû nirxên ku di çanda Xwedawenda Dayîk de hatibûn afirandin jê hatin dizîn. Di serdemekê de nirxên ku ji bo jiyan were domandin dihatin bikaranîn, lê bi demê re pîrozbûna xwe ji dest dan. Wisa bû ku ji bo yekdestdaran û kûrtêlxuran ew hate bikaranîn. Piştre jî bi mîtolojiyên direw re him di mejiyê jinê de, him jî di hafîzeya civakî de xebatê şûştina mejî hate meşandin û rêbazên cûrbecûr jî hatin bikaranîn. Ev rêbaz bi pêşketina serdeman re bi şêwazên cuda cuda re hatin kûrkirin. Ji ber vê yekê jî mîtolojiyan cihê xwe ji dîn re, piştre jî ji felsefeyê û zanistê re hişt û viya jî kir ku hafîzeya civakî di asta herî jor de jêbirin ango têkbirin pêkbê. Herkesî ev rastî pejirandibû. Jin weke kolê malê, malê zilam û amûra bingehîn a meşandina sîstemê bû. Ya ku li ser milê wê diket, ew bû ku vê erkê bi layiqî pêkanîn bû. Civaka cînsiyetparêz di vê mijarê de rola sereke dilîst. Lê belê li dijî wê rastiya ku hatî avakirin, redkirina herî mezin Rêber APO pêşxist. Ji ber vê yekê di têkoşîna azadiyê de cih da jinê û jê re bû rêheval.

Jina Kurd a ku beşdarî têkoşînê dibe, herçendî şer dike zana dibe, çiqas zana jî dibe ew qas bihêz dibe. Bi rêxistinkirina jiyana xwe ya xweser re, hîne zêdetir hêza xwe ya cewherî derdixiste holê. Vê yekê jî hêşt ku hemû gumanên di derbarê jinê hebûn werin şikenandin. Viya di heman demê de rêka ji nû ve xwe afirandinê ji bo jinê vedikir. Jina kurd cara yekê, li dîroka jina azad di cihê ku tê de hatibû wendakirin geriya û ew dît. Jinên kurd xwe gîhandin rihê serhildêr ê Înanna’yan, Îştar’an û Kîbele’yan. Ew zanebûn, îrade, hafîze, beden, rih... û hemû nirxên ku jê hatibûn dizîn, dubare yek bi yek istandin. Xwe bixwe bixwe xûliqandinê re jina azad hebûna xwe qezenc kir. Ev tişt hemû, îfadeya dîroka jinê ya ku ji nû ve hatî nivîsandine.

Jinan êdî hêdî hêdî fêrdibûn ku bi gûman li tiştên ku jê re hatine layîq dîtin binêre. Di pêvajoya têkoşînê a derbazbûyî de jinê îspat kir ku ew jî dikare hemû karên ku zilam dikare bikin bike. Fêrbibûn ku bi wêrekî, fedakari, ked, hewldan û inadeke mezin, şer bikin. pêşketinên ku qet tu kesî xeyal nedikir di nava şoreşê de pêkanîn. Ji bo ku hîne jî xwe xûrt bikin, rêxistiniya xwe ya xweser pêşxistin. Ev yek di nava hemû civaka Kurd de jî belavkirin.

HEVGEHÎNA JINA KURD BI AZADIYÊ RE

Pêşketinên ku bi têkoşîna rizgariya kurd re li Kurdistanê hatine jiyîn di jinên kurd de zanebûnek li pêşxist. Ji bo jinan pêşketina destpêkê ya şoreşî, ketina ferqa koletiya ku jiyandikire. Her wiha pêhesîna wê û rastiya wê ku ew rastiyên civakî ku li ser hatine ferzkirin rastiyên sexte û çêkirîne. Bi wateyeke din lêpirsîna jiyana ku bi hezarê salane ji aliyê zîhniyeta zilamê serwer ve jê re hatiye pêşkêş kirin e. Yê ku di destpêkê de ev yek lêpirsîn kir, mirovê azad Rêber APO bû. Ji ber vê yekê jî, di bingehê civaka azad a ku wê biafirîne azadiya jinê bi cih kir. Bi mebdeya ku “heya jin azad nebe, ti jiyan azad nabin” re ji bo hemû jinan deriyê azadiyê heya dawiyê vekir. Azadî, wê qed wer asayî nebûbaya. Lê belê herçend zorî û zehmetiyên xwe hebin jî, jinên ku bi azadiyê re girêdayî wê hemû astengiyan derbaz bikin û ji yên pey xwe re jî wê rê vebikirana. Ji bo azadiyê çi pêwîst bûye jinan ew bi xwastek û hessasiyeteke mezin pêkanîn e. Li zindanên Amed’ê, li dijî zîhniyeta zilamê serwer û îşkenceyên li derveyî mirovahiyê ku hişê mirovan dide rawestandin, destanên berxwedanê yên weke Sara’yan hatine raberkirin. Vê yekê bi xwe re, bi hezaran jinên evîndarê azadiyê kişande nava refê têkoşînê. Di dema xiyanetan de yên weke Bêrîtan’an dema ku pêwîst bû ji bo ku xwe radestî dijmin nekin, di kendalan de bask vedan û bûne bingehê artêşbûna jinê. Dîsa, di pêvajoyên tengezarî de yên weke Zîlan’an xwe di mejiyê zûlmê de teqandin û ji hemû dinyayê re dane dîşandan ku paşverûtî mehkûmî binketinê ye. Di kêliya ku xetimandin û şêlûbûn dihate jiyankirin, ên weke Ronahî û Bêrîvan’an bedenên xwe kirin meşele. Dîsa, bi hezaran jinên leheng di şert û mercên herî zehmet de bêyî ku tu bawerî û hêviya xwe winda bikin hemû astengî derbazkirin û rêkên nû ji bo têkoşînê vekirin. Hertim û herçendî zehmet be jî tişta herî rast ji xwe re hilbijartin. Azadiya ku bi Tekoşîna dijwar ya ku ji berê de, li ciyayan cihê xwe afirandinê hatiye bi dest di azadiya civakê de bi kîlometreyan pêşveçûn pêkanîne. Di encama berdêlên pir giran de mîrateyek bi nirx dane avakirin.

Şoreşa azadî û zîhniyetê ya ku ji çiyayan ber bi civakê ve herikî çawa çêbû?

Azadiya ku li çiyayan pêşdiket pêl bi pêl di nava civakê de jî belav bû. Jinan bi beşdarbûna xwe, di destpêkê de zerbe li zihniyeta civakê ya paşverû ku jinê weke belayek dibîne da. Jina ku ji bo gelê xwe û ji bo xwe şer dikir, nirx dît. bi temamî windanekirina kurdan ji nirxên xwe yên civaka polîtîk û exlaqî dihêşt ku vê rastiyê bibînin. Ên ku ji bo têkoşîna azadiyê canê xwe feda dikirin, di mejî û dilê civakê de hejandinek avadikirin. Ji ber ku zîhniyeta şaristaniyê di wande feraseta dibêje “jin bêhêz e, feqîr e, nikarê şerbike, tenê zilam dikarin şerbikin” dabû avakirin. Cihgirtina jinên Kurd di têkoşîna azadiyê de û berdêl dayina wan, ev nêrînana parçe parçe kirin. Berovajiya vê yekê li beramberî jinê hezkirin û nirxek dihate avakirin. Vê yekê di heman demê de ji jinên ku di nava civakê de jî hêvî û wêrekiyek dida. Tiştên ku dihatin jiyîn, rê li ber neperjrandina jiyana ku zihniyeta feodalî ferzdikir vekir, her wiha nerazîbûn û nefreteke mezin li beramberî têgihêştina qederê derxiste pêş. Qezenckirina jinê ya zanebûnê jiyana ku ji hezar mirinan xerabtire bê wate kir û lêpirsîneke pir mezin jî pêşxist.

Çima jin ji gava ku çavên xwe li dinyayê vedikin û bişûnve ji ber ku keçe kêm tê dîtin û gava ku mezin dibin jî bi tirsa şîddeta fîzîkî, deronî û kûştinên bi navê toreyan dijîn? Ew jina ku ji malbatê re weke barekê tê dîtin, di ku dera jiyanê de cih digire? Rêka ji wê jiyanê xilasbûn hebû an na? Têkoşîna Azadiya Jina Kurd mizgîniya rêka xilasbûnê dide. Ew jî têkoşîn kirin e û berê xwe dayîna çiya û azadiyê ye. Ya ku pêşket jî ev bû. Ji ber jina ku şer dike, jiyanê ji kolebûnê rizgar dike ye. Pêşketinên ku ti kesî xeyal nedikirin, bi rêxistinbûyîna jina Kurd û pêşxistina îradeya wê pêkhatin. Jinên Kurd, bi hêza xwe ya cewherî û bi pêşketinên ku dane avakirin re di dîrokê de tiştên ku nehatine dîtin dikirin. Di qadên sîyasî, civakî û parastina rewa de cara pêşîn bû ku rêxistinbûnên xwe yên xweser pêşdixistin. Weke toxmekê ku dikeve nav axê, rêxistinbûyîna jinê her roj pêşdiket, bihêz dibû û qadên wê ên bandorkirinê li Kurdistanê û cihên ku kurd lê dijîn belav dibû. Li ser bingehê hêviyên azadiyê û hêviyên afirandina jiyaneke nû, Rêber APO rêxistinbûna jina azad, îradeya azad û bi hêzbûn rûxmê hemû paşverûtiyên şaristaniyê jî di asteke herî jor de pêşxist. Jina ku têdikoşiya azad dibû, herçend azad jî dibû xweşik dibû û dibû navenda kişandin û cezbkirinê. Di nava bîst salan de asta pêşketina jina Kurd hemû dinya behitandiye. Rengê têkoşînê di her qadê xebatê de jinan destnîşan dikir. Hertim jin bi rola pêşengatiyê radibûn. Bi vî awayî jina kurd a ku azad dibû, di nava civakê de jî azadî pêşdixist. Heya dîroka nêz jî, jina ku weke koleya koleyan dihate dîtin, îro şoreşeke mezin a zîhnî di xwe de ava kiriye û di civakê de jî pêşdixe. Di her qadeke jiyanê de bi taybet di qadên sîyasî, civakî û parastina rewa de em dibînin ku roleke avaker û bi bandor dilîze.

Di qada sîyasî de rengê jinê xwe çawa diyarkiriye?

Ji bo hemû pêwîstiyên civakî werin pêşwazîkirin, sîyaset ku weke mekanîzmaya biryardariya komûnal a civaki ye, di wir de jî jinê rengê xwe daye diyarkirin. Ya ku herî zêde ji bo êş û azarên ku têkoşîna van çil salên dawî dane avakirin pêşketine werin derbazkirin ked rijandiye jin e. Ya dizane ku jiyaneke xweşik û baş û herweha jiyaneke aştiyane û azad wê çawa pêşbikeve dîsa jin e. Jin, di pêşxistina sîyaseta demokratîk de bi roleke diyarker rabûye. Di heman demê de îro jinên kurd bi zanebûna ku xwe gihandiniyê ji bo ku aşîtî ku îro pêdiviya civakê ya herî bingehîne bê rûnişkandin ked û hewildaneke pir mezin raber kirine. Ji ber vê yekê jî dema ku mirov li daxwaziyên demokratîk ên rêxistinên jinan temaşe dike, mirov dibîne ku di mijarên herî jiyanî yên civakî de çareseriyê didin avakirin.

Ji ber van sedeman jî jinên Kurd ji jinên civakên din bi bandortir in. Ji ber ku rojane di nav avakirina civakî de cih digirin û bi vî awayî xwe ava dikin. Eger em bidin berhev; siyaseta ku dayîkên me yên ku qed neçûne dibistanên sîstemê, lê xwe di dibistanên jiyanê de bi felsefeya Rêber APO ya azadiyê xwe perwerde kiribe dimeşîne, jinên din ku di meclîsê de qaşo gava di dibistanên cûr be cûr de xwendine de nikarin siyasetê bi heman rengî bimeşînin û heman cesaretê bidin nîşandan. Dîsa, bi qasî parlemenên jin ên Kurd di sîyasetê de hakim û bi bandor nîn in. Ango ya rast ji bilî parlemenên jin ên Kurd, parlemenên din ên jin tenê navê xwe hene, lê bixwe nîn in. Ji ber ku wana hêjî xwe ji feraseta dewleta netewe rizgarnekiriye, nikarin bi bandor bibin û roleke cuda bilîzin. Em van gotinan ji bo biçûkxistina wan nabêjin. Ji ber ku hêza xwe bikarnayînin, bi bandor nabin û îradeya xwe dernaxin holê em van yekan destnîşan dikin. Eger di sîyasetê de ji xwe armancan diyar bikin, çima wê bi bandor nebin! Divê ji xwe re rol û misyon bidinnîşandan. Divê nekevin nav xefleta bendewariya ji zilam û sîstema wî. Ji ber ku nahêlin û firsendê jî nadin. Heya niha yê ku ev yek bi temamî pêkaniye û heya dawiyê rol daye jinê Rêber APO bûye. Em li jinên ku di nav mirovên eqilmend de cih digirin binêrîn; yê ku bi israr destnîşan kiriye ku jin divê di wê komê de cih bigirin dîsa Rêber APO bûye. Li gorî ku dihate xwestin cih nedayina jinê, çavkaniya xwe ji zîhniyeta serwer a zilam û polîtîkayên dewletê digire. Di warê hejmar de herçend kêm bin jî, lê ji ber ku rolek ji wan re hatiye dayîn, her çi qas kêm be jî dikarin xwe îfade bikin.

Pêşketinên ku jina Kurd di qada civakî de dayî avakirin

Di qada civakî de jî pêşketinên mezin xûya dikin. Ew avahiya feodal û girtî ya civaka Kurd li ser bingehê civaka demokratîk veguhertinek hatiye avakirin. Di fikir, rih û hest de jinên ku baweriyeke cewherî û zanebûnek qezenckirine avahiyên kevin ên civakî guherandine. Beriya têkoşînê ew feraseta zilam a ku jinê weke amûrekê didît hate parçekirin. Weke berê, nêzîkatiyên jinê kêm dibînin û tenê weke jina malê dibînin li Kurdistanê di asteke girîng de hatine derbazkirin. Di berxwedaniyên ku li çiya, bajêr, zindan û qadên civakî de pêşdikevin de ti ferq û cêwaziya xort û jinê nîn e. Mirovê ku bi azadiyê ve girêdayî û têkoşer heye. Heta, eger di nava têkoşînê de jin hebe, civak hînê zêdetir jê re nirx datîne û rêz nîşan dide. Gelê Kurd piştî şoreşa vejînê ya netewî, di avakirina Netewa Demokratîk de bi felsefeya Rêber APO û paradîgmaya Civaka Demokratîk Ekolojîk û Azadîxwaziya Zayendî re rêka xwe destnîşan dike.

Bêguman em nabêjin ku di civaka Kurd de cînsiyetparêziya civakî bi temamî hatiye derbazkirin û hemû kelemên ku li pêşiya wê hene hatine rakirin. Bi taybet di yên ku di nava Tevgera Azadiyê de cih nagirin de cînsiyetparêzî tê jiyankirin. Li hemberî jinê paşverûtiyê raber dikin. Di roja me ya îro de di hemû civakan de li hemberî jinê tewanbarî tê jiyankirin. Jin her roj rastî tecawûz, şîddet û qetilkirinan tên. Ji bo ku ev rewş werin derbazkirin, pirsgirêk werin çareserkirin û azadiya civakî pêk bê, erka her kesekê ye ku li hemberî vê têbikoşe. Ji ber ku mînaka yê ku dîrok veguherand û şoreş pêkanî heye. Ew jî felsefeya jiyana azad a Rêber APO ye û di encama vê têkoşînê de jî rastiya jina ku azad dibe heye. Di jina Kurd de ew zanebûn, îrade û baweriya cewherî ya ku ava bûye, zîhniyeta civaka cînsiyetparêz parçe kiriye. Lê ji bo hemû jinên cîhanê pirsgirêka azadiyê niha jî berdewam dike. Ew dewlet û civaka cînsiyetparêz nehatiye derbazkirin. Ji ber ku ew zanist û dîroka ku zîhniyeta vê sîstema şaristaniyê têr dikin niha jî bi roleke bi bandor radibin. Li ser vê bingehî Rêber APO pêşxistina Jineolojiyê weke erk li pêşiya me danî. Erka sereke li pêşiya vê zanistê, hemû zanistên din ji zîhniyeta cînsiyetparêz rizgarkirin e. Bi taybet jî divê zanistên civakî û hejmarî bi vê dîdgahê re werin destgirtin. Bi vî awayî tenê dîroka serwer an na, wê dîroka berxwedaniyan û dîroka jinê ya ku tine hatiye hesibandin jî derbikeve holê. Li ser Jineolojiyê ponijandin; ji bo ku di derbarê zanistên din de jî bikare roleke esasî bilîze, di serî de ev erka akademîsyenan e û dûvre jî erka her kesî ye.

Zelal EDESSA