Hevserokê Konseya Rêveber a KCK'ê Cemîl Bayik diyar kir ku koka Kurdîtiyê di civakîbûnê de ye, lewma herî zêde civaka Kurd divê li dijî jiyana kapîtalîst têbikoşe.
Bayik got, divê li ser bingeha Modernîteya Demokratîk em jiyanê jinûve ava bikin.
Gotara Cemîl Bayik bi vî rengî ye:
"Rojhilata Navîn, navenda şaristaniya dewletparêz a çînî ye. Yekemîn şaristaniya navendî li cîhanê û hêza navendî li Rojhilata Navîn derketiye holê. Ji ber vê yekê Rojhilata Navîn, şaristaniya hegemonîk a yekem e. Di serdema me de modernîte û sîstema wê ya hegemonîk heye. Derketina modernîteya kapîtalîst û belavbûna wê li seranserê cîhanê ji nêz ve bi hilweşandina pergala şaristaniya Rojhilata Navîn ve girêdayî ye. Dema ku pergala şaristaniya Rojhilata Navîn hate hilweşandin, pergala modernîteya kapîtalîst derket holê û belav bû û bû sîstem. Niha li cîhanê hegemonyaya pergala kapîtalîst a 400 salî heye.
Navenda modernîteya kapîtalîst Ewropa ye. Li Ewropayê derket û belav bû. Lêbelê, di rastiyê de, modernîteya kapîtalîst berdewamiya şaristaniya Rojhilata Navîn e. Bi awayekî, nirxên şaristaniya Rojhilata Navîn derbasî modernîteya kapîtalîst a Ewropî bûye. Di vî warî de divê modernîteya kapîtalîst bi temamî ji şaristaniya Rojhilata Navîn cuda neyê dîtin. Lê her du tam ne wek hev in. Di navbera wan de cudahiyên şeklî hene. Çawa derketina şaristaniya dewletparêz a li Rojhilata Navîn, yek ji mijarên herî girîng a di dîrokê de ye. Rêber Apo jî bi girîngî li ser vê mijarê sekinî. Ji ber vê yekê, girîng e ku meriv li ser vê mijarê bisekine. Rêber Apo, geşedanên dîrokî ji her alî û têkiliyên wan ve digire dest. Ji ber ku dîrok yekpare ye. Xweza û çawaniya geşedanên dîrokî bi nêrîn û xwendineke tevayî tê fêmkirin. Dîroka (sedemên) perçebûna şaristaniya Rojhilata Navîn bi kêmanî bi qasî derketina wê girîng e. Divê mirov li ser vê yekê bisekine û di çarçoveya wê ya dîrokî de binirxîne. Bêyî vê, ne derketina modernîteya kapîtalîst û ne jî belavbûna wê ya li Rojhilata Navîn rast nayê fêmkirin. Li vir em tenê dikarin wê pir bi kurtî, bi çend xalên girîng binirxînin. Lê di rastiyê de ew mijûlahiyeke berfireh dixwaze.
Mebesta ji şaristaniya Rojhilata Navîn, sîstema çînî ya dewletparêz e. Sedema ku ji vê sîstemê re tê gotin şaristanî, pêşxistina wê li ser zemîna bajêr û têkiliyên ku li bajêr çêdibin e. senifandin/çînayetî, dabeşkirina civakê ya li ser esasê çînan e. Ev tê wê maneyê ku divê civaka demokratîk a wekhevîxwaz a komunal ji holê bê rakirin û li şûna wê bi cîgirkirina awayê jiyanê li ser bingeha girêdayîbûn, rêvebirin û peywendiyên rêvebirinê were guhertin. Ev jî li ser axa bajarî tê pêşxistin. Her wiha di vê pêvajoyê de dewlet derketiye. Dewlet ji bo parastin û pêşxistina sîstema heyî derketiye holê. Bi vî awayî yekem sîstemên şaristaniyê û bajarên wan ên navendî li Rojhilata Navîn û Mezopotamyayê pêş ketin. Diyardeya îstîsmarê ya ku em di dîrokê de behs dikin, bi şaristaniya sinifê ya çînayetî dest pê kiriye û îro ji aliyê modernîteya kapîtalîst ve tê parastin. Bêguman di dîrokê de li hemberî vê berxwedana civakê heye. Dema ku serdestî û îstîsmara şaristaniya çînên dewletparêz a li hemberî civakê pêş ket, berxwedan û têkoşîna civakê ya li dijî wê pêş ket. Ev berxwedan û têkoşîna civakê îro jî didome.
Her çend bi kurtî be jî, divê were destnîşankirin ku ev yek pir girîng e. Şaristaniya dewletparêz a çîna îstîsmarkirî, ji bo ku razîbûnê ji sîstema xwe re pêş bixe, xwe weke pîroz raber kiriye. Bi vî awayî hewl daye ku pêşî li bertekên civakê bê girtin. Mînak zordestiya li ser jinê û rastiya ku weke xizmetkara mêr tê dîtin xwe dispêre vir. Ji ber ku civakbûn bi qelsbûna jinê qels bûye. Dîsa dihat xwestin ku guhdana civakê bi danasîna xwedawendiyê bi nîzama sazkirî ve were misoger kirin. Ji ber vê yekê, şaristaniya çînayetî ya dewletparêz, li dora perestgehê pêş ket. Pîrozî ji qiral/key û xanedaniyan re hate destnîşankirin û wekî xwedayan hatin pêşkêş kirin. Qiralên Sumerî, Asûrî û Babîlî wiha ne. Firewnên Misrê jî wek xweda dihatin dîtin. Ew xweda-qiral in. Bi vî rengî şaristaniyên Farisî, Hindî û Romî yên ku paşê pêş ketin. Şaristaniyan her tim bi çespandina nasnameyên xwedayî xwe pêşxistine. Bi vî awayî nirxên pîroziya civakê hatine û îstîsmarkirin û newekhevî weke pêwîstiya fermana îlahî hat pêşkêşkirin. Ji ber vê yekê beşeke girîng a berteka civakê bi rengê olî ye. Ev di bingeha gelek derketinên olî yên di dîrokê de ye. Ol di esasê xwe de li hember şaristaniya çînî û dewletparêz, helwesta demokratîk a komunal a civakê ye. Ev yek di olên yekxwedayî yên wekî Xirîstiyantî û Îslamiyetê de jî hene. Bi van derketinan re hêzên civakparêz diyar kirin ku tiştê ku li ser navê Xwedê têne kirin ne bi vî rengî ye. Gotina Cenabê Birahîm a ku dibe, mirov nikare bibe xweda, mînakek e ku vê rastiyê rave dike. Dema ev kirin, olan jî tiştên ku ji bo civakê pîroz in nîşan dan. Lê em dibînin ku ev xisletên olan hatine veşartin, rakirin û tenê wekî rîtuel hatine pêşkêş kirin. Yên ku vê dikin hêzên şaristaniyê ne. Hêzên şaristaniyê ol ji cewhera wê dûrxistin e û ji xwe re ji xeternakbûnê derxistine û heta serweriya wê jî kirine amûrek. Mînakên vê îro û di dîrokê de jî gelek in. Li Rojhilata Navîn ewqas serdestî û îstîsmar li ser navê ol têne kirin. DAÎŞ’ê hemû hovîtî li ser navê oldariyê pêk anî. Li Iraqê her kes li ser bingeha Sunnî an Şîatiyê hewl dide ku bibe desthilatdar û bi vî awayî serdestiya civakê bike. Faşîzma AKP-MHP’ê bi bikaranîna Îslamê û her cure bêexlaqî û îstîsmarê qirkirina Kurdan pêş dixe.
MODERNÎTEYA KAPÎTALÎST BI NETEWE DEWLETAN LI ROJHILATA NAVÎN BI CIH BÛ
Damezrandin û bicihbûna modernîteya kapîtalîst a li Rojhilata Navîn, bi dewleta neteweyî re bû. Bi têkçûn û jihevketina Împaratoriya Osmanî ya di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Rojhilata Navîn li gorî berjewendiyên modernîteya kapîtalîst hate sêwirandin û bi vî rengî Rojhilata Navîn ji modernîteya kapîtalîst re vekirî hate hiştin. Bê şik hêzên modernîteya kapîtalîst vê yekê dikin. Îngilîstan bû sedema vê yekê. Îngilîstanê ev yek weke hêza hegemonîk a pergala modernîteya kapîtalîst kiriye. Wê serdestiya xwe ya li ser Rojhilata Navîn, bi avakirina dewletên neteweyî yên girêdayî xwê ava kir. Ji ber vê sedemê, ew dewletên neteweyî yên hatî damezrandin nikarin ji asta peykên hêzên modernîteya kapîtalîst wêdetir biçin. Her wusa, bi îdeolojiya neteweperestiyê ya li ser bingeha dewleta neteweyîê, civakîbûna li Rojhilata Navîn ji holê rabû û rê li ber pêşketina şêwaza jiyana modernîst a kapîtalîst vekir. Her weha divê were destnîşan kirin ku meriv modernîteya kapîtalîst tenê wekî "kapîtalîzm" bihesibîne, wê kêm bimîne. Modernîteya kapîtalîst berî her tiştî zîhniyet e. Şêwazekî jiyanê ye. Ew şaristaniyek çîna nûjen, dewletparêz e ku dixwaze berdewamiya mêtingeriyê misoger bike. Di cewherê wê de tinekirina jiyana komunal a demokratîk û pêşxistina jiyana ferdperestî, ji holê rakirina civakîbûnê heye. Her cure îstîsmar, xerabî û xeletî li ser vê bingehê pêk tên.
Dewletên neteweyî li Rojhilata Navîn li ser bingeha burokrasiya dewletê ya berê an jî rêzikên xanedana kevin ên hilweşiyayî pêş ketine. Dema ku xanedana Osmanî ya li Tirkiyeyê nikarîbû xwe bi modernîteya kapîtalîst re biguncîne, Cemiyeta Îttihat û Terakkî ya ku ji burokrasiya dewletê derket holê, pêşengiya vê pêvajoyê kir û bi pêşxistina dewleta neteweyî ya Tirk bû beşek ji pergalê. Li Îranê jî rewşek bi vî rengî heye. Xanedaniya Kaçkar hat betalkirin û li ser bingeha rejîma Şah dewleta neteweyî ya Farisan hate pêşxistin. Ji aliyê din ve di civaka Ereban de avabûnên dewletên neteweyî bi giranî li ser xetên xanedana kevnar derketine holê. Ji aliyê din ve, Îngilîstanê civaka Ereb, ku di warê nifûs û erdnîgariyê de xwedî taybetmendiyek girîng e, di nav gelek dewletên neteweyî de wekî hewcedariya siyaseta parçe bike, bi rê ve bibe dabeş kir. Ji ber vê sedemê, wê bi xanedanên Siûdî û Haşimî re cuda cuda li hev kir û ji Ereban gelek dewletên neteweyî ava kirin. Dewleta Iraqê jî di encama pêvajoyeke wiha de derketiyê holê. Feysel ê ji Xanedaniya Haşimiyan tê, kirin qiral û danîn serê Iraqê. Wisa li Urdunê jî hat kirin. Li Hîcazê, piştgirî da Siûdiyên ku bi dizî bi wan re li hev kiribû û ew serwer kirin. Ji aliyê din ve, Kurdistan di navbera dewletên neteweyî yên Tirk, Faris û Ereb de hate parçekirin û dabeşkirin. Ji aliyê modernîteya kapîtalîst ve tu statû nedan Kurdan û gelê Kurd xistin nav pêvajoya înkar û tunekirinê. Qirkirina Kurdan bi vî awayî dest pê kir.
DI NAVA ÇAR DEWLETÊN KOLONYALÎST Û DAGIRKER DE DEWLETA TIRK PÊŞENGÎ JI QIRKIRINA KURDAN RE KIR
Di nav çar dewletên kolonyalîst û dagirker ên ku li Kurdistanê hatine avakirin de, dewleta Tirk pêşengiya qirkirina Kurdan kir. Dewleta Tirk bêyî ku nermahiyeke piçûk jî nîşan bide, îro jî helwesta ya qirkirina Kurdan didomîne. Bi tu awayî hebûna Kurd qebûl nake. Nêzîkatiya dewleta Tirk a li Başûrê Kurdistanê jî di vê çarçoveyê de ye. Di rastiyê de, ew Başûrê Kurdistanê jî qebûl nake û bi hêzên Başûr re têkiliyan saz dike da ku di têkoşîna li dijî PKK’ê de bimîne û bikar bîne. Tê zanîn ku PDK çawa bi ketina vê têkiliyê re bûye hevkar û roleke xayîn lîstiye. Du sedem hene ku dewleta Tirk li ser dijminatiya Kurd xwedî zihniyeteke wisa tund e. Sedema yekem ew e ku li ser bingeha Tirkîtiyê, ku îdeolojiyek pir çêkirî ye/sûnî ye, ji bo dewleta neteweyî welat û civakekî ava bikin. Ji ber ku li erdnîgariya ku jê re dibêjin Tirkiye û hewl tê dayîn ku herkesekî bikin Tirk, ji bilî Tirkmenan, Kurd û gelek gelên din jî dijîn. Sedema duyemîn jî ew e ku modernîteya kapîtalîst piştgirî dide siyaseta qirkirina Kurd a dewleta Tirk. Bi vî awayî ketina modernîteya kapîtalîst bo Kurdistanê li ser bingeha qirkirina Kurdan, ji ber wêrankirina pir dijwar pêk hat. Ev pêvajo îro jî berdewam dike. Bêguman gelê Kurd bi têkoşîna ku li dijî nîzama kolonyal a qirkirinê ya ku ji ber modernîteya kapîtalîst pêk tê, karîbûn bijîn û îro jî bi vê têkoşînê dikarin bijîn.
Derketina pêvajoyeke wiha li Kurdistanê, yanî parçebûna Kurdistanê û bê statû hiştina gelê Kurd, hişt ku gelê Kurd bi tevahî li hember neyînîyên modernîteya kapîtalîst bêparastin bimîne. Jixwe qirkirina Kurd li ser esasê jihevketina civakîbûna Kurd hatiye pêşxistin. Ev yek jî bi pêşketina jiyana modernîteya kapîtalîst a ku taybetmendiyeke wê ya belavkirina civakê heye, pêk hat. Bi pêşxistina taybetmendiyên herî xirab ên modernîteya kapîtalîst, qirkirina Kurd berdewam kir û tê xwestin ku were temamkirin. Ev rasterast ji aliyê dewletên kolonyalîst ve hat kirin. Di nav dewletên mêtinger û qirker de herî zêde dewleta Tirk ev yek kir. Fêhmkirina dabeşkirin û parçekirina Kurdistanê û gelê Kurd xistina nava pêvajoya înkar û tunekirinê de, pêkanîna qirkirina Kurd li ser bingeha pêşkeftina jiyana modernîteya kapîtalîst li Kurdistanê, ji bo ku em zirarên modernîteya kapîtalîst fêhm bikin û li dijî modernîteya kapîtalîst têkoşînê bimeşînin pir girîng e. Civaka Kurd divê ji her civakekê zêdetir li dijî modernîteya kapîtalîst û zirarên wê têbikoşe. Divê were zanîn ku Rêber Apo modernîteya kapîtalîst xistiye ber analîzeke berfireh û eşkere kiriye ku jiyaneke alternatîf a li dijî jiyana modernîteya kapîtalîst divê çawa be. Rêber Apo ne tenê ji bo gelê Kurd, ji bo hemû mirovahiyê jî şêwazê jiyaneke alternatîf pêşkêş kir. Ji ber vê yekê, ramanên Rêber Apo li seranserê cîhanê têne hesibandin û pejirandin.
JIYANA MODERNÎTEYA KAPÎTALÎST BI RÊYA TEBEQEYA SERWER A KURD LI NAVA KURDISTANÊ BELAV BÛ
Li gel dewletên neteweyî yên mêtinger û qirker, beşên ku alîkariya ketina Kurdistanê ya modernîteya kapîtalîst kirin jî hene. Ji van a ya sereke, tebeqeya serwer a Kurd e. Jiyana modernîteya kapîtalîst di civakên din ên Rojhilata Navîn de ji aliyê dewletên neteweyî ve hatiye pêşxistin, lê li Kurdistanê, ji aliyê hevkarên dewletên neteweyî ve pêş ketiye. Derketina van beşên bi vî rengî encama pêvajoyên taybet yên ku civaka Kurd jiyaye ye de pêk hatiye. Bêguman di dîrokê de di gelek civakan de tebeqe û çînên hevkar çebûne. Li aliyê din di civaka Kurd de ji ber ku ev beş negihîştin armanca dewletbûnê, zirara wan zêdetir bûye. Hema bêje bûne sîxurê modernîteya kapîtalîst û dagirkeriya qirker. Mînak, malbata Barzanî xwedî roleke wisa neyînî û bêyom e.
CIVAKÎBÛN DI NAVA GELÊ KURD DE KÛR E
Gelê Kurd xwedî karakterekî wisa ye ku civakbûnê bi kûrahî dijî. Di dirêjahiya dîrokê de, ew zêde bi çînayetî nejiyaye û xwedî helwest û şêwazek jiyanê ye ku li ser bingeha esasê demokratîk a komunal e. Lêbelê, tebeqeyek jorîn a teng jî hebû ye. Mîrîtiyên ku ji hêla vê tebeqeya jorîn ve hatine damezrandin heya sedsala 19’an berdewam kirin. Lê di encama bandorên modernîteya kapîtalîst de bi pêşketina sîstemên dewleta navendî, Osmanî û Sefewiyan hewil dan ku di çarçoveya plana avakirina avahiyên navendî de, Mîrîtiyên Kurd tasfiye bikin. Vê rewşê di nav tebeqeya serwer a Kurd de bertek avakirin û bû sedema serhildanan. Dema ku serhildanên di pêşengiya Mîrîtiyên Kurd de bi ser neketin, vê carê tebeqeya serwer a ku îmtiyazên xwe ji dest dan, dest bi hevkariyê kirin. Vê yekê hişt ku ew rolek pir xirab bilîzin. Rewşeke bi heman rengî di terîqetan de jî hatiye jiyîn. Dema ku terîqetên pêşengiya hin serhildanan kirin di serhildanên xwe de bi ser neketin, mîna tebeqeya serdest dest bi hevkariyê kirin. Ev yek taybetmendiya karaktera tebeqeyên jorîn ên serdest e, wisa şekîl girtiye. Li Kurdistanê bi dehan malbat, terîqet û derdorên wisa hene. Di berdêla îmtiyaz, dewlemendî û madiyatê de dikevin nava her cure hevkarî, xiyanet û peywendiyên ajantiyê. Bi vî halê xwe ew dibin bingeh ji bo dagirkirina Kurdistanê û asîmîlekirina gelê Kurd. Tenê li dijî Tevgera Azadîya Kurdistanê û şoreşê nasekinin, li gel dijmin cih digirin. Mînak, yên ku navên curbecur li xwe dikin hene, di dagirkirina dewleta Tirk a Rojavayê Kurdistanê de rol lîstîne. Dema ku dewleta Tirk li Efrînê, Serêkaniyê û Girê Sipî demografya guhert û qirkirina Kurd pêk dianî, dema ku hêzên şoreşger ên Rojava ji bo rizgarkirina van herêmên dagirkirî têdikoşin, ev jî buroyên fermî vedikin, qirkirin û dagirkeriyê rewa dikin. Di Bakurê Kurdistanê de jî kes û derdorên wiha rol dilîzin û li cem dewleta dagirker û qirker û hikûmeta AKP-MHP'ê radiwestin hene. Jixwe PDK di Başûrê Kurdistanê de roleke wiha dilîze. Ne ji bo azadiya gelê Kurd, ji bo parastina berjewendî û îmtiyazên xwe tevdigere û ji ber vê yekê jî dikeve nav her cure hevkarî û têkiliyên sîxûriyê yên bi dijmin re. Ger em modernîteya kapîtalîst weke diyardeyeke civakê hildiweşîne, ferd ji civakê û nirxên ku ew tê de ye qut dike bigirin dest, ku rastiya wê ye, yên ku zemînê wê amade dikin û pêk tînin; ev beş, sazî, malbat û derdorên hevkar in.
Terîqet û cemaet hêmanên duyemîn in ku di belavbûna modernîteya kapîtalîst a li Kurdistanê de rola xwe lîstine. Terîqet û cemaetên ku bi îstîsmarkirina ol û ramanên olî pêş ketin, ji aliyê hêzên modernîteya kapîtalîst ve hatin xwedîkirin û piştgiriya wan kirin. Bi taybetî piştî ku rejîmên hevkar yên ku ji hêla Îngilîstanê ve hatine damezrandin, piştî salên 1950’yan bi derbeyan hatin hilweşandin û yön hatî şûna wan bi bloka sosyalîst re têkilî pêş xistin, hêzên modernîteya kapîtalîst piştgirî da tevgerên olî da ku pêşî li berbelavbûna sosyalîzmê li Rojhilata Navîn bigire. Hêza ku ev polîtîka pêş xist, DYA bû. Tevgerên Wehabî, Selefî û Îxwanîst li ser vê bingehê ji aliyê DYA’yê ve hatin pêşxistin. Bi vî awayî rêxistinên wekî El-Qaîde û DAÎŞ’ê derketin holê. Van rêxistinên sîxûr û hevkar, ku bi navê Îslamê xizmeta berjewendiyên modernîteya kapîtalîst dikin, hem zirar dane civakê û hem jî zerer dane pîrozeweriyên Îslamî. Di nava civakê de bi her cure pere, mal û milk di bin navê ol û baweriyê de bûne sedema pêşketina ferdperestî, materyalîzm, faîz, fersendperestî û oportunîzmê. Di vî warî de ji aliyê civakî û exlaqî ve bûne sedema zirareke mezin. Îro, gelek banka, holdîng, şîrket/company, di eslê xwe de yên terîqet û cemaetan e. Li Kurdistanê jî terîqet û cemaet ji aliyê modernîteya kapîtalîst û hêzên serwer ve hatin pêşxistin û piştgiriya wan kirin. Dema ku terîqet û cemaet li Kurdistanê, ji aliyekî ve civakbûn û ehlaq xera dikin, bûne sedema pêşxistina jiyana modernîteya kapîtalîst; ji aliyê din ve jî xizmeta qirkirina Kurdan dikin. Dema ku Tevgera Azadiyê li Bakurê Kurdistanê pêş ket, bi navê Hizbullah rêxistineke tetikkêş û sîxuriyê hate afirandin û li dijî Şoreşa Kurdistanê, mîna PDK’ê, hatin bikaranîn. Bi destên xwe êrîşî gel kirin û qetil kirin. Xelkê Kurdistanê navê vê tora sîxûrên kujer, ku bi tevahî avahiyeke kontra ye, Hizbulkontra ye. Niha Hizbulkontra ji aliyê dewleta Tirk ve tê destekkirin û tê xwestin ku li Kurdistanê bibe desthilatdar. PDK jî bi Hizbulkontrayê re di nava hevalbendiyê de ye. Ji aliyê din ve dewleta Tirk bi rêya faşîstê Tirk-Îslamîst terîqet û cemaetên li Başûrê Kurdistanê kontrol dike, hewil dide wan li dijî şoreş û hêzên welatparêziyê bi cih bike û xizmeta siyasetên qirkirina Kurd bike. Li ser vê bingehê dewlemendî û pereyên mezin li wan têne belavkirin. Em dizanin ku hin cemaet û terîqetên ku jê re dibêjin rêxistin, tevger bi AKP û MÎT’ê re di nava danûstandinan de ne. Ya ku terîqet û cemaetên Başûrê Kurdistanê bi dewleta Tirk re dixe nav têkiliyan, dixwaze bixe xizmeta siyaseta qirkirina Kurd, PDK ye. Mîna malbata Barzanî, li Tirkiyeyê jî pereyên wan û milkên li metropolan hene.