1-Têgînên Kurd, Kurdistanê û Ji Bo Dîroka Wê Pêşnûmeyeke Kurt
Em xwexta Kurdan û komên din ên hindikayiyan wek civak û Kurdistanê wek welat bi nav dikin, pê re hin zehmetî derdikevin holê. Li cografya Rojhilata Navîn têgîna welat bi gelek awayên curbecur tê kirin. Eger em ji serdema navîn dest pê bikin, tarîfên welat ên li ser hîmê dînî zêdetir in; wek Diyarê Îslam, Diyarê Kuffar. Li gorî qewm û etnîsîteyê jî cihêbûn hatine kirin, lê sînorên wê zêde zelal nînin. Dema sînorên komeke etnîk û qewm were pirsîn, bersivên bêne dayîn zelal nînin. Bi giştî cihûwarên mayînê yên eşîr û qewman têne diyarkirin. Li gorî pêkhatineke siyasî nînin. Pêkhatinên siyasî zêdetir bingehê wan bajar in. Ji lewra cografya wan a lê bi bandor jî bajar e. Cihûwarên eşîran jî zivistan havîn diguherin. Sînorên mulk ên xanedaniyên xurt jî ji maneyeke siyasî dûr in. Lê bi giştî sînorên Ereb, Tirk, Kurd, Fars û qewmên hînê di asta jêr de li gorî çand û zimanên dipeyivin, têne destnîşankirin.

Di bingehê têgîna Kurdistanê de peyva ‘Kur’ radizê û ev peyv bi koka xwe Sumerî ye. Di zimanê Sumerî de Kur tê maneya çiya yan jî koh. Daçeka ‘tî’ jî aîdiyetê îfade dike. Bi vî awayî gotina Kurtî tê maneya qewmê çiyayî. Em BZ dikarin heta 3000 salan paş ve biçin. Em li wir dibînin hinek navên din jî hatine bi karanîn. BZ di salên 1000 de cîranên wan ên başûr Lûwiyan ji herêma Kurdistanê re bi maneya ‘welatê gundan’ peyva Gondwana bi kar anîne. Gond di zimanê Kurdî de hînê jî wek gund tê bi kar anîn. Di dema serdestiya Asûriyan de peyva Naîrî bi maneya xelkê çem dihat xebitandin û heta em dizanin di navbera Dîcle-Zê de Federasyona Naîrî hatiye avakirin. Ji beşê wê yê berfireh re peyva welatê Med, Madaîn, Ma­den hatiye bi karanîn. Di demên serdestiya Asûran de BZ di navbera salên 1300-1600 de em dibînin ev peyv û nav bi awayekî berfireh hatine bi karanîn. Em peyva Ûrartû jî dikarin bi heman analîzê bibêjin çavkaniya wê Sumerî ye. Ûr bi maneya girikê bilind e. Mirov dikare bibêje ku Ûrartû tê maneya cihê bilind, welatê bilind û welatê zozanan. Ji ber ku Sumer li Mezopotamya Jêr diman timî navên bilindahiyê îfade bikin li zozanê Kurdistanê kirine. Peyva Hûrî jî bi îhtimaleke mezin ji heman çavkaniyê tê. Tê maneya xelkê welatê bilind. Yanî dîsa bi maneya qewmê çiyê ye. Komagenes bi koka xwe bi navkirineke Helenî ye. Qraliyeta Komagene BZ li derdora 250 û PZ sala 100 li Semsûra îro jiyaye. Peyva ‘kom’ hînê jî ji bo komên nîv-koçer û cihûwarê wan bi maneya zom tê bi karanîn. Peyva ‘gen’ jî bi maneya nijad, qebîle û eşîretê tê. Komagene tê maneya diyarê eşîrên nîv-koçer.

Di serdema navîn de, di dema serdestiya sultanên Ereb de peyva ‘beled el-Ekrad’ bi maneya herêma Kurdan tê bi karanîn. Sultanên Selçûkiyan ku bi Farisî dipeyivîn, bi maneya îro ji bo diyarê Kurdan, peyva Kurdistanê bi awayekî fermî yekem car wek xwediyê dewletê bi kar anîn. Pişt re sultanên Osmaniyan, nemaze bi dema sultan Yawûz Selîm re peyva hukûmetên Kurdistanê û eyaletên Kurdistanê pir tê bi karanîn. Bi Qanûnnameya Eraziyan a di sala 1848 û 1867 de eyaletên Kurdistanê fermî têne avakirin. Di demên Meşrûtiyetê de mebûstiyên Kurdistanê têne tesîskirin. Mistefa Kemal di salên 1920 de gelek beyan û talîmatên naveroka wan Kurd û Kurdistan, dane. Polîtîka înkarê, bi awayekî fermî zêdetir piştî tepisandina serhildanan bi polîtîkayên asîmîlasyonê pêş ketiye. Bi maneya welatê Kurd û Kurdan Kurdistan, belkî jî wek welat û xelkê herî kevin ê dîrokê xwedî cihekî cihêwaze ji bo navê wê were hildan. Lê em wexta ber bi roja me ya îro ve tên, ji maneya siyasî wêdetir bi maneya jeoçand tê bi karanîn. Bi biryardana ji bo damezrandina dewleta federe ya Kurdistana Iraqê, êdî peyva Kurdistanê wê bi maneya siyasî jî pirî caran derkeve pêşiya me. Ya girîngtir, bi bûyerên siyasî yên PKK’ê rê li ber wan vekir, Kurdistan ji peyvekê wêdetir wek têgîneke siyasî û civakî di qada navnetewî û herêmî de bi awayekî berfireh hatiye naskirin.

Kurdistan bi awayekî stratejîk qadeke 450 hezar kîlometirkare di navbera Fars, Azerî, Ereb û Tirkên Anatoliyayê de zevt dike. Li Rojhilata Navîn cografyayeke bi daristan, bi çiya, bi deştên xêrûber, çem û çavkaniyên avê ye. Ji bo heywan xwedîkirinê mêrg û çîmenên wê pir in. Erd û zeviyên wê ji bo her cure mêwe, pel, pincar û zad li cih in. Di dîrokê de şoreşa herî mezin a neolîtîk şoreşa cotkariyê (BZ 11.000-4.000) li navenda vê cografyayê pêk hatiye. Çavkanî û rêbuhurka şaristaniyan e. Ev rewşa wê ya stratejîk, derfet daye ku Kurd xwe weke qewm biparêzin, lê di warê şaristaniyê de - bi sedema rêbuhurbûn û dagirkeriyê - bûye sedem paş ve bimîne.

Ravekirin û tarîfa civaka Kurd hînê hêsantir e. Gelê Kurd û heywan xwedîkirin, cotkarî û çiya heman tişt in. Bajarîtî weke têgîn ji Kurdan dûr e, belkî jî gundîtî di dîrokê de rastiyeke civakî ye ku pêşiyên Kurdan pêk anîne. Kurd çendîn gundî û koçer bin, ew çend jî ji bajartiyê dûr in. Komagene pir baş rave dike ku nîv-gundîtî û nîv-koçertî nîzama tevgerê û cihûwarê hezar salan ê Kurdan e. Bajarên wan jî zêdetir dagirkeran ava û tijî kirine. Lê ev nayê wê maneyê ku Kurdan bajar ava nekirine û nebûne xwediyên şaristaniyê. Di serî de dewletên Ûrartû, Med û Mîtanî, tê zanîn ku bûne xwediyê gelek bajar û şaristaniyan. Di serdema navîn de têra xwe bajar û hukû-metên eyaletan ava kirine. Lê ji ber ku dewlet û hukûmetên ku ava kirine, temen dirêj nebûne, bajar zêdetir bûne biryargehên hêzên da-girker û ji civakên hawîrdorê pêk hatine. Di serdemên seretayî de Su-mer, Asûr, Aramî, Pers û Helen bandora mora xwe li ser berhemên çandî û nivîskî dixînin. Lê di serdema navîn de ziman û çanda Farisî û Erebî şopên xwe hîştine. Gelek rewşenbîr, dewletdar û fermandarî bi vî ziman û çanda cîran rol lîstine. Tevî ku çand û zimanê Kurdî hîm û kokek wê ya kevnare heye jî bi sedema pir hin­dik bûye zimanê nivîsê û nebûye zimanê dewletê, nekariye belge li dawiya xwe bihêle û pêş bikeve. Dîsa jî çanda Kurdî bi rêyên cuda, bi hebûna xwe ya etnîk a dijî û berhemên dîrokî heta roja me ya îro tê.

Çand û zimanê Kurdî, bi îhtimaleke xurt ku -gelek arkeolog vê dîtinê parve dikin- , wek çand û zimanê yekemîn şoreşa neolîtîkê li qûntara çiyayên Zagros-Torosê daye destpêkirin, bi demê re bingehê hemû çand û zimanên koka wan Hînd-Ewrûpiye, pêk aniye. Tê texmînkirin ku BZ ji salên 9000’î pê ve ne bi fizîkî, lê bi awayekî çandî li cografya Hînd-Ewrûpayê belav bûye. Em pêkhatina wê bi xwe jî dikarin BZ 15.000-10.000 bibin. Bi îhtimaleke mezin, bi derketina ji çaremîn serdema qeşayî (BZ 20.000-15.000) wek ziman û çanda herî otoktan -xwecih- pêk hatiye. Etnîsîteya Kurd BZ di salên 6000 de êdî pir cihêwaz dike. Em li ser dika dîrokê yekem car wan bi navê Hûriyan (BZ 3000-2000) dibînin. Sumerî li ser daristan û madenên xwe, nifşên Hûriyan jî bi dewlemendiya xwe ya şaristaniyê bi hezar salan bi têkoşîneke êrîş-parastinê li ber hev dane. Ev diyalektîka dîrokî bi Babîl, Asûr, Hîtît, Îskît, Pers û Helenan re dewam dike. Belkî jî ti qewm û nifşan bi qasî Kurdan di êrîşên beramber ê koçer û bicihbûyan de cih negirtiye. Ji bo şaristaniya Sumeran bigihîje Hîtît, Lûwî, Îon û Persan, rola Hûrî û Medan diyarker e. Ji ber vê rastiyê ye, ku gelên behsa wan tê kirin, nêz dûr ji koma çand û zimanê Hînd-Ewrûpa ne.

Di Dîroka Heredot de pir eşkere tê dîtin ku ziman û çanda bandora xwe li Helenan kiriye çavkaniya wê Medî ne. Helenî BZ heta salên 900-400’î pir zêde di bin tesîra Mediyan de jiyane. Gelek hêmanên çandî yên maddî û manewî di vê serdemê de ji çavkaniyên Ûrartû-Med-Persan wergirtine û bi senteza xwe dewlemend kirine. Tê texmînkirin ku pêşiyên Kurdan Hûrî (BZ 2500-1500) dîsa Mîtaniyên bi koka xwe Hûrî (BZ 1500-1250), Naîrî (BZ 1200-900), Ûrartûyî (BZ 900-600), Medî (BZ 700-550) di van deman de bi konfederasyonê eşîran û qraliyetan jiyane. Civaka Kurd a di vê demê de hiyarerşîk e û derbasî dewletê dibe. Mirov çav didêre ku nîzamekî xurt ê bavikanî danîne. Ji ber ku di serdema neolîtîk a cotkariyê de jin hînê fonksiyonel e, di civaka Kurd de giraniya jinê heye. Îhtimaleke xurt e, jinê ev hêza xwe ya ku demeke dirêj bi kar aniye, bingehê wê şoreşa cotkariyê ye. Hêmanên mêbûnê yên di ziman de û kulta xwedawend Starê belge ne ku vê heqîqetê piştrast dikin.

Zerduştî BZ di salên 700-550 de wek şoreşeke zêhniyeta Kurd pêş ket. Zêhniyeta Zerduşt xwe dispêre cotkariyê; ji heywan pir hez dike, li ser hîmê wekheviya jin û mêr e, wek têgihîştineke exlaqî ya azad e. Ev çandek e, hem bi cihoka Persan diherike Rojhilat, hem jî bi cihoka Helenan diherike şaristaniya Rojava û bandoreke xurt li wan dike. Li ser xeta çanda Rojava-Rojhilat ji hev dibe, bandoreke xurt li ser herduyan jî dike û di şikilgirtina şaristaniyê de herî kêm bi qasî Mûsevîtî û Îseviyetê rola çavkanîbûnê lîstiye. Şaristaniya Persan, ya rastîn şaristaniyeke ku Medan ava kiriye û şaristaniyeke Med-Persan e, tevî nifşên Persan dewam kiriye. Di Dîroka Heredot de ev rastî pir eşkere xuya dike. Ji serî heta dawî etnîka duyemîn e, şirîkê împaratoriyê ye. Di dema Sasaniyan de jî heman rewş dewam dike. Di hemû şaristaniyên Îranê de eger mirov rola Kurdan di rêza duyemîn de bibîne, wê helwesteke realîst be.

Pêşiyên Kurdan di serdema seretayî de nîzama baviktiyê pir xurt dijîn, lê cihêbûyîna çînayetiyê bi heman kûrahiyê nejiyane. Tevî ku hiyarerşiya wan xurt bû, cihêbûna çînan qels bû. Ev yek ji bandora eşîrtiya koçeriyê ya li çiyan e. Komên eşîr-qebîleyan wek komên xizman di nava xwe de keys û firsend nadin pêşketina koletiyê. Jixwe koletî zêdetir berhemeke bajaran e. Di civaka Kurd de hêmanên folklorîk zêdetir destanwarî ne. Ji ber ku destan bi giranî qehremaniyê tînin ziman, bi îhtimaleke mezin ji serdema hiyarerşiyê mane. Kokên awazên di destana Mem û Zîn, Memê Alan û Derwêşê Evdî de heta muzîka Sumeran diçin. Dîsa îhtimaleke mezin e, bi cihoka Sumeran ji nifşên Hûriyan BZ di salên 4000 de digihîje me û afirêneriyek wan e. Nîzama muzîk û lîstikên Kurdan, li Rojhilata Navîn çanda herî zêde gurr û xwedî nirxê hunerî ye. Mirov hebûna dîrokî ya Kurdan herî zêde dikare di muzîk û govendên wan de bibîne. Dîsa mirov bi heman awayî dikare biçavdêriya li sekna jinê, di kinc lixwekirin û şêwazê wê de, di tenikahiya rûniştin û rabûna wê de bibîne. Esaleta nifşên Kurd çavkaniya wan serdema seretayî ye. Xwezaya tund a çiyan, berxwedana li dijî dagirkeriyên domdar û bêrehim, dîrokeke demdirêj di pêkhatina vê esaletê de xwedî roleke bingehîn e.

Em fêm dikin ku di ketina serdema navîn de dema Helenê şop hîştine. BZ di salên 3000’î de Abgara navenda wan Ûrfa, Koma-geneya navenda xwe Semsûr Samosat û melîkiyeta Palmîra ya li Sûriyê xwediyê heman taybetiyane û di bin tesîrên xurt ên Helenê de ne. Ya rastîn, di dîrokê de yekemîn mînakên herî delal ên senteza Rojhilat-Rojava pêk anîne. Ev şaristaniyên ku heta fetha Romayê dewam kirin -herî dawî ketina Palmîra BZ di 269 de ye- qonaxa herî girîng a pêşketina li herêmê temsîl dikin. Berhemên dîrokî yên li Palmîra, Nemrûd û Ûrfayê ji wê demê mane. Ev şaristanî têkiliyek wan a zêde bi Kurdan re heye. Di wê demê de em dibînin ku du ziman Aramî û Helenî wek hevrikên hevdu derdikevin pêş. Li hemberî van şaristaniyên serdest ên zêdetir bi bazirganiyê re mijûl dibin, Kurd jî zêdetir bi cotkarî û koçertiyê hawîrdora xwe ava dikin. Berhemê vê nîzama heta roja me ya îro dewam dike, hene. Xerîbtiya navendên bajêr û Kurdîtiya gund û koçertiyê mîna dualîteyeke diyalektîkî ne.

PZ di serê sedsala 3. de împaratoriya Sasanî derket holê û di nav wê de jî giraniya Kurdan neguherî. Zerduştî bingehê îdeolojîk bû, xwe spartibûnê. Nûbûna wê ew e, PZ di salên 210-276 de Manî dike peyxember. Ji hemû dînan Manî dixwaze sentezekê biafirîne û pê zêhniyeta bingehîn a împaratoriya Sasanî û Romayê bihûne û pê re aştî û Ronesansekê pêk bîne. Lê li xezeba rahîbên Zerduşt ên muhafezekar diqewime û tê kuştin. Dîsa jî wek xeteke xurt a zêh-niyetê heta roja me ya îro şopa xwe hîştiye. Belavbûna Xirîstiyaniyê jî li vê demê rast tê. Nemaze di ser Ûrfa û Nisêbînê re - Nîzîbîs - wek navendên xurt ên Xirîstiyaniyê bandorê li ser Kurdan dike. Hin cih dibin Xirîstiyan, lê hebûna Zerduştiyê li cem Sasaniyan serketineke tam a Xirîstiyaniyê asteng dike.

Em dikarin texmîn bikin ku avahiyên feodalîzmê li cem Kurdan di dema Sasaniyan de (PZ 216-652) pêş ketine. Mirov dikare Manîtiyê wek Îslama zû hatiye, binirxîne. Manî bi xwe Hz. Muhammedê zû hatiye dunyayê ye. Lê bandora şerên dijwar ên di navbera împaratoriya Sasanî û Romayê de -nemaze li ser xeta Amed-Nisêbînê- bi salan dewam dike. Berovajî dema Helenîstîk civak rûyê pêşketina rehetiyê nabîne. Di navbera Xirîstiyantî û Zerduştiyê de hevrikiyek bûye. Nestûrîtî ekoloke Xirîstiyaniyê ye, di bin bandora Sasaniyan de wek hevrikek tevgeriyaye. Xirîstiyantî nasnameya Sûryantiyê werdigire. Bi vî awayî Asûrî di vê demê de têra xwe bi liv û lebat dibin. Nexasim gelek xebatên qîmeta wan ya arşîve heye, kirine. Di belavbûna Îsewiyetê de ji Grekan zêdetir rol lîstine. Gelek pîskopos perwerde kirine û gîhandine. Texmîn tê kirin ku wêjeyeke xurt pêş xistine. Li Ûrfa, Nisêbîn û Sêrtê akademiyên pêşketî ava kirine. Di avakirina navenda zanistê ya Gundî Şahpûr a Sasaniyan de para wan berçav e. Zimanê Aramî wek zimanê hevpar bandora xwe dewam dike. Grekî ber bi Rojava qada Bîzansan ve diçe, Aramî li Rojhilat dibe zimanê serdest ê bazirganî, wêje û dîn.

Em dikarin texmîn bikin ku Kurd di vê demê de (PZ 250-650) kevneşopiyên xwe yên feodal pêş de birine û di vî warî de civakê xwe veguheriye. Pêşketina feodalîzmê cihêbûna di avahiya etnîk de jî nîşan dide. Di civaka Kurd de tayên feodaltiyê her ku diçe xurt dibin. Di serdema pêşketina şaristaniya feodalîzmê de şoreşa Îslamê dikeve rojevê. Ya esas, Îslamiyet têkiliyên tund ên koletiyê û tayên etnîk ên li pêşiya pêşketinê kelem in li ser hîmê bajarbûnê vedigu-herîne û nîzamekî hînê pêşketî, civaka feodal li ser bingehê şoreşa zêhniyetê û îdeolojîk ava dike. Ya li Ewrûpa, Hînd û Çînê bi tekamuliyet û beridandinê pêk tê, li vir bi rêya şoreşê diqewime. Îslamiyet di şaristaniya Rojhilata Navîn de şoreşa herî mezin e. Hema hema heta sedsala 12. di pêşketina civaka feodal de rola avakirina polîtîk û îdeolojîk dilîze.

Bi hilweşîna Sasaniyan re (PZ 650) Îslamiyet di nava Kurdan de jî bi lez belav dibe û arîstokrasiyeke feodal diafirîne. Hêzên dewletparêz û hîyarerşîk ên Kurd di bin bandora Erebkirineke xurt de vediguherin û di vê demê de dibin yek ji komên herî xurt a siyasî û civakî. Bi Xanedaniya Eyûbiyan a Kurd (PZ 1175-1250) xane-daniya herî xurt a siyasî li Rojhilata Navîn pêk hatiye. Di nava Kurdan de jî têra xwe bi tesîr bûn e. Li aliyê din, sultantiya Selçûkiyan a ji Ebbasiyan PZ di 1055 de împaratorî wergirt, bi Kur­dan re jiyaye. Hînê jî mîna li Kerkûkê ev jiyana hevpar bêyî şer derbas bûye. Dewletên feodal ên bi koka xwe Kurd mîna Şeddadî, Kurên Buveyh û Merwanî (PZ 990-1090) pêşketine. Her weha gelek begtî û hukûmetên Kurd hatine avakirin. Kurên Şerefxan ên navenda wan Bedlîs bû, begtiya herî demdirêj ava kirine. Vê begtiyê heta dema sultan Qanûnî Silêman hebûna xwe dewam kiriye. Taybetiyên civaka feodal rê li ber veguherîneke girîng a zêhniyeta civaka Kurd vekirine. Şop û bermahiyên Zerduştiyê ji bilî li cem Zerdeştiyan - Yêzîdiyan - tine bûne. Bi îhtimaleke mezin ev guherîn di pêşketina hevkarên Kurd de xwedî roleke dijşoreşê ye.

Li bajarên dibin misilman, zimanê Erebî bi tesîr e, lê dîsa jî di çand û zimanê Kurdî de paşketin nîne. Yekemîn tomarkerê destanan bi awayekî nivîskî wek Ehmedê Xanî di vê demê de derketine holê. Çanda bi Îslamê nuxumandî, mîna li cem her koma etnîk hatiye dîtin, li cem Kurdan jî pir kûr rehên xwe berdane. Tevî vê yekê li Başûrê Kurdistanê bi eşîrên Ereban re -nemaze bi Şemmeran re heta roja me ya îro- şer timî dewam kiriye. Destana Derwêşê Evdî destana van şeran e. Ev destanek e, şopên xurt ên çanda Kurd nîşan dide û di koka xwe ya Zerdeştiyê de israr dike. Tê texmînkirin ku di sedsala 18. de qewimiye. Di nav Îslamê de Zerdeştîtî mîna çandeke têkoşer û berxwedanê ye. Berxwedaneke resen û esîl a çanda Kurd e, li dijî biyanîbûn û xerîbketinê. Elewîtiya qels û xwe bi Îslamiyetê nuxu-mandiye û alîgiriya Hz. Elî dike, piştî Zerdeştiyê çanda Kurd a herî têkoşer e, mîna Şîatiya Kurd be. Li beramberî vê yekê, nemaze Kurdên Başûr ên nêzî deştê bi baweriya Îslamê ya Sunnî dibin xwedî karektereke hevkar û paşverû. Ev derdorên xwedî zêhniyeta ba-zirgan-feodal çanda nifşên xwe înkar dike, nûnerên vê zêhniyetê ku li herêmên nêzî Ûrfa, Mêrdîn û bajarê Sêrtê di nav îxaneteke super de ne. Pir bi awayekî seyr û ecêb, hevkar in û berjewendîperest in. Kurdên di bin bandora Îranê de hînê kêmtir xira bûne. Cewherê xwe yê netewî hînê bi awayekî otantîk diparêzin.

Di vê demê de têkiliyeke girîng di navbera dewlet û nifşên etnîk ên Tirk-Kurd de ne. Ji şer dûr in, bi bandor Bîzansan jî piştgiriya hevdu dikin û di nav têkiliyên dostane de ne. Xirîstiyantiya Ermenî û Suryaniyan jî di vê yekê de roleke girîng lîstine. Şerê Melazgirê yê 1071’ê di cewherê xwe de şereke ku xwe dispêre îttîfaqa Kurd-Tirkan. Eger sultan Alparslan xwe ne spartibûya Kurdan, mumkîn nebû bûbûya xwediyê serketinê. Di vê demê de eşîrên Tirkmenan ên di nav nifş û çanda Kurdî ya bi cihbûyî de, li asîmîlasyoneke girîng qewimîne. Vê pêvajoya heta dawiya sedsala 19. dewam kir, bi komarê re berovajî dageriya.

Kurdên bi tevahî dikevin bin bandora çanda feodal a serdema navîn, çendîn çînîbûyîna feodal dijîn ew çend di jiyana azad de paş ve dikevin. Koletiya feodal timî li dijî azadiya eşîrtiyê pêş ketiye û di xerîbketina zêhnî de qonaxeke girîng pêk tîne. Tevî gelek rewşenbîrên Îslamê yê Kurd gihîştine jî, ji ber meylên dewletê yên hevkar nekarîne bandoreke mayînde bikin. Di serê pesindar û hevkarên dewletê de Îdrîsê Bedlîsî tê. Li Çewlîkê di hilbijartinên herêmî yên herî dawî sala 2004’ê de komeke koka wan terîqeta Neqşîbendî - terîqeta Şêx Seîd - sloganeke pir balkêş qiriyane wek “Îdrîs-î Bedlîsî li vir e, Yawûz Selîm li ku ye?” Mirov dikare li bendê be ku serokwezîr Erdogan rola Yawûzekî duyemîn bilîze. Eger îxaneta Neqşîbendiyê bi tevahî li Kurdistanê neyê nirxandin şensê şoreşa rohnîbûnê nîne. Li beramberî vê, rohnîbûna Elewiyên bi koka xwe Kurd hînê erênî bûye. Em wexta bandora dînamîkên dîrokî li ser mezheb û terîqetên îro lêkolîn bikin, em dikarin gelek tiştan hîn bibin û bigihîjin encaman. Ev derdor rohnîbûyîna komarê bi ‘kemalîzmê’ gunehbar dikin û bawer dikin ku wê bi vî awayî rûyê xwe yê kirêt di nav gelê Kurd de veşêrin. Heta paşverûtî û berjewen-dîperestiya nuxumandî ya gelek terîqetên bi koka xwe sunnî, neyên teşxîs û teşhîrkirin, wê welatparêzî û demokratiyeke têkûz a Kurd pêş nekeve.

Şaristaniya Îslamê ji sedsala 13. û pêve di hundur de bi girtina deriyên îçtîhadê, ji der ve bi êrîşên Moxolan û di bin seferên Xaçperestan de êdî bi ser xwe ve nehat û ket pêvajoya rawestîn û paşveçûnê. Heta sedsala 13. li ser navê şaristaniya Rojhilat alîkariya şaristaniya Ewrûpayê kiriye ku Ewrûpayê gavên xwe yekemîn diavêtin, pişt re ket pêvajoya rawestînê (PZ 1200-1500) û pêvajoya paşveçûnê (PZ 1500-1918) ji aliyê Osmaniyan ve bi zehmetî hatiye meşandin. Her çend dema Osmaniyan li dijî Rojava ya mezin dibû xweparastina dawî be jî sîstema wê ya ji aliyê îdeolojîk, polîtîk û aborî ve paşvemayî pêşî li serketina wê girt û nekarî hilweşîna wê asteng bike.

Çînên serdest ên Kurdan, bi giştî bi dema Yawûz re di nav împaratoriya Osmaniyan de bi otonomiyên xweser û berfireh destekdarên herî nêz bûn. Ev rewşa heta serê sedsala 19. dewam kir, ji sedsala 19. û pêve bi hatina herêmê ya mêtingeriya Rojava, xira bû. Di vê yekê de rêveberiya navendî ya qelsbûyî û polîtîka zêde bac û esker berhevkirinê jî roleke diyarker dilîze. Dostanî û piştgirî cihê xwe ji serhildanan re dihêle.

Ji sedsala 19. û pêve civak û dîroka Kurd dikeve qonaxeke nû. Têkiliyên ku bi Osmaniyan re xirabûne rê li ber serhildanan vedikin. Mîsyonerên Îngilîz û Fransî jî bandorê li dêrên Ermenî û Suryaniyan dikin ji bo cihêtîxwaziyê bikin û bi vê yekê rê li ber tevlîheviyekê vedikin. Têkiliyên di navbera Ermenî, Asûrî û Kurdan de jî xira di­bin. Ji ber ku hem têkiliyên wan hemû di nava xwe de xira dibin û hemû têkiliyên wan bi rêveberiya Osmaniyan re têk diçin, ev dibe sedem di dîroka wan de rûpelekî bi keser û xemgîr vebe. Ev pêvajoya di sala 1918 de piştî şerê cîhanê yê yekemîn destpêkir, bi giranî ji aliyê çand û fizîkî ve bi tasfiyekirina Ermenî û Suryaniyan bi encam bû. Têkiliyên Kurd û Tirkan tevî ku pir zirar dîtin jî di asta yê Ermenî û Suryaniyan de qut nebûn. Ji lewra şerê rizgariya netewî yê di sala 1920 de bi hev re meşandine. Sêyemîn hevkarî û hevpariyeke mezin a stratejîk mîna bi Alparslan û Yawûz re pêk anîne. Dîrok pir baş şahid e ku eger mîna rola Kurdan a di serketina Alparslan a 1071 de, ya di serketina Yawûz Selîm a 1514 de li dijî Sefewiyan û di serketina 1516 û 1517 de li dijî Memlûkiyên Misrê nebûya, qewmên Tirk wê nikarîbûna Anatolî fetih bikarana û wê împaratoriya Osmaniyan nekarîbûya li rojava û rojhilat belav bibûya.

Vê trenda dîrokî heta salên 1920 dewam kiriye. Sêyemîn hevpariya stratejîk karîbûye pêşî li belavbûna emperyalîst bigire û firsendê bide serketina şoreşa komarê. Lê ji ber ku tebeqeya jor a Kurd a feodal ku bi awayekî kevneşopî hînî hevkariyê bûye, bi sedema komarê şaş dinirxîne û pir bi hêsayî bi niyetên emperyalîzmê dixape, serî hildidin û ev yek jî dibe sebeb ku sazûmankarên komarê polîtîkayên xwe biguherînin. Kurd-Tirk bi hev re ji projeyên azadiyê dadigerin û ev yek di dîroka wan de dibe sedem pêvajoyeke pir neyînî bijîn. Bi vê têkçûna stratejiya têkiliyên Kurd-Tirk, înkarkirina Kurdan, paşvehîştina wan, asîmîlasyona bi darê zorê dest pê kiriye û kiriye ku bi tevahî Kurd li derveyî sîstemê werin hîştin. Çendîn bûne Tirk ew çend jî hatine qebûlkirin. Vê yekê polîtîka hînê kûr kirine. Di salên 1970 de li tevahiya dunyayê tevgereke rohnîbûnê hebû, polîtîkayên bi ser rastiya Kurd û Kurdistanê de mîna ewrekî reş tarî girt, rê li ber tevgereke nû ya rewşenbîr a Kurd vekir û pişt re di şexsê PKK’ê de pêvajoyeke berxwedanê ya eskerî û siyasî dest pê kir. Bi vê re, di têkiliyên Kurd-Tirkan de pir êş û şer bû, lê gav hatiye avêtin pêvajoyeke bi şeref.

Ayrıntılar

Yayınlandı: 10 Aralık 2015

   Modernîteya kapîtalîst li Anatolya û Mezopotamya Jor, li Tirkiyê û beşê mezin ê Kurdistanê mekanîzma sêling a distanê pêk aniye û bi vê, civaka ji rêûresmê ya Tirk-Tirkmen di nava wê de bi tevahî kiriye mêtingeh û helandiye, rastiya Kurd jî di astên cûrbicûr de parçe kiriye û xistiye hedefa xwe ji bo hebûna wê tine bike. Min hewl da, ez bi awayekî pêşnûme pêşkêş bikim ka di rastiya çandên li derveyî Kurdan de çi qewimiye, lewma ez ê dubare nekim. Lê ji ber têkiliya wê ya xurt bi rastiya Kurd re dubare be jî ez ê timûtim bi girîngî şîrove bikim. Eger mirov rastiya Kurd ji çend aliyan û şaxan ve şîrove bike, ji bo hêsankirin û hînkirinê gelekî di cih de ye. Em dema ku bi tevahî alî û şaxên wê binirxînin, em ê bibînin ku hemû kirine tiştên parçekirî, helandî û kirine ku ew êdî ne ew bin (bi sedema qirkirinê) û tevî vê rewşê di nava hemû parçeyan de wekheviyek heye û divê mirov vê bi girîngî li ber çavan bigire.

Bi awayekî dîrokî, ji Proto Kurdan heta bi Kurdên hemdem hertim rastiyeke dayikniştiman ji bo Kurdan hebû. Di dema Sumeran de Kurtiye, di dema Lûwiyan Kurdiwana (welatê Kurdan) û di dema Helenan de têgîna Kardokya hatiye bikaranîn. Ev têgîn hemû ji yek kokê zêde bûne û bi demê re veguherîne û herî dawî jî siltanên Selçûqiyan ji dema serweriya xwe ya li Îranê û pêve (ji sedsala 11. P.Z.) bi awayekî fermî Kurdistan bi kar anîne. Di dema Împaratoriya Osmanî de têgîna Kurdistanê di nava sedan fermanî de ango di nava fermanên siltan de timûtim hatiye bikaranîn. Di dema damezrandina Komarê de M. Kemal bi xwe gelek caran têgîna Kurdistanê bi devkî û nivîskî bi kar aniye û parlementerên pêşî yên herêmê çûn Parlementa Tirkiyê xwe weke ‘Mebûsên Kurdistanê’ dane naskirin. Ji komploya Tirkê Spî ya sala 1925’an û pêve, her cure mîrate û navlêkirinên têkildarî Kurd, Kurdistan û Kurdîtiyê bi carekê bi rêbazên dehşetwarî hatin qedexekirin û xwestin bikin ku ew êdî ne diyarde bin.

Ev darbeya li dijî têgîna Kurdistanê gelek armancên xwe hene. Ya pêşî, Tirkên Spî (Em ji van re dikarin burokrasiya ciwan a bûrjûwaziya Tirk jî bibêjin, lê bi şertê ku li rêveberiya wê ya kakil sermayeya Cihû bê zêdekirin) bi rêbazên Ingilîz û Fransiyan Kurdistan ji nû ve kirin çar parçe û parçeyê herî mezin ji xwe re veqetandin û bi her tiştê di navê de Tirk hesibandin û xistin pêvajoya qirkirinê. Ev, li dijî cografya Kurdistanê darbeyeke komplowarî ye. Di sala 1925’an de bi Plana Islahkirina Şerqê xwestin rastiya Kurd bi temamî ji dîrokê rakin û welatê Kurdan ‘bi hikmê tine’ hesibandine.

Têgînên welat, dayikniştiman di serdema netewebûnê de girîng bûne. Dayikniştiman weke têgîneke sosyolojîk, cografyayeke bi sedsalan li ser çand hatiye afirandin, bazar hatiye çêkirin, serwextbûneke dem û dewranan pêk hatiye û weke demografîk li ser cihûwarbûnê îfade dike. Kapîtalîst hewcedarî bazarê ne, lê ji vê girîngtir, ji bo gel û neteweyan ku ew afirênerên rastî yên çanda civakî ne, welat ew mekanê jiyanê ye, bêyî wî nabe. Welat bi tenê ne ew cografya ye ku li ser çand pêk tê û hilberîna maddî ya jiyana civakî çêdibe, ew xanî û dergûşa jiyana civakî ye ku têde ruh û dîroka wê pêk tê. Mirov jê mehrûm û bêpar bimîne (weke ruh û têgîn), ji bêruhmayîn û bêxanîmayînê xirabtir e. Yê civakê bêxanî û bêruh bihêle, dikare wê bê çanda maddî û manewî jî bihêle. Jixwe bûyerên bi vî rengî di bin navê Plana Islahkirina Şerqê de bi awayekî hovane pêk anîne. Di çarçoveya komployê de isyanên li ser zemînê provokasyonê pêk hatine, kirine bahane û kevir li ser kevir nehiştine û hewl dane ku gotineke bi tenê jî der barê rastiya Kurd û Kurdistanê de neyê bikaranîn. Hêmanê xwerû yê damezrînerê Komarê, gelê di dîrokê de belkî cara pêşî bi navê xwe bûye xwedî welat, hatiye ber jidestdana wesfê gelekî xwediyê welatê xwe bi xwe.

Di ti serdema dîrokê de nehatiye dîtin ku îdeolojiyekê û dînekî welatek bi vî awayî tine hesibandibe. Di zêhn û biryara pirraniya civaka Tirk de nêzîkatiyeke bi vî rengî tineye. Mirov dikare mînakên pratîka diyardeya Tirkê Spî heman wextî di serî de Elmanya, Îtalya û Japonya li cem gelek neteweyên (neteweya dewletdar, neteweya bi destê dewletê hatiye afirandin, dewleta bi destê neteweperestî û milliyetgiriyê hatine pêkanîn) gav avêtine modernîteya kapîtalîst bibîne. Lê ji ber ku kadroyên burokratîk ên Îttîhad û Teraqîgir ên dixwestin ji neteweperestiya Tirk dewletê çêkin di Şerê Cîhanê Yê Yekemîn de tevî Elmanan şer kiribûn millîtarîzm û milliyetgiriya Elman a li mişara wê gihiştibûn esas digirtin, ne bi tenê cêwî yan jî weke neteweperestên Nazî bûn, ji hêmanên wê yên damezrîner bûn. Hîtler li xwe mikur hatiye ku dema wî xwe li qirkirina Cihûyan rakişandiye, wî ji ceribandina qirkirina Ermeniyan a Hukûmeta Îttîhad û Teraqiyê îlham girtiye.

Bêwelatmayîna Kurdan bi van du ceribandinên dîrokî re ji nêz ve têkiliya xwe heye. Herweha divê mirov bandora demeke îdeolojiya pozîtîvîst derket asta herî jor jî li vê zêde bike. Zanistperestiya pozîtîvîst diyardeyên civakî jî bi pîvanên zanistên fizîk û biyolojiyê dinirxandin. Tirkperestên Spî yên di bin bandora vê îdeolojiya dogmatîk laîk de bûn, kengî diyardeyek bi qanûnan tine dihesibandin, bawer dikirin ku ew diyarde êdî hukmê xwe û rastiya xwe namîne. Bi vî aliyê xwe, ji dogmatîkên serdema navîn bêhtir dogmatîk bûn. Têgîna Tirkiyê di van salan de pêk hatibû. Ji ber pirraniya şêniyên Tirk û pêkhatina wan a dîrokî, ev têgîneke şaş nebû. Lê bi darê zorê û qanûnan berfirehkirina sînorên vê têgînê bi awayekî ku Kurdistanê jî bigire nava xwe, bi rastiyên dîrokî re li hev nedikir. Modernîteya neteweperest a Tirk, bi awayekî, mîna dînekî nû ava bike, wisa ji xwe bawer dikirin ku her diyarde û têgîna qebûl nakin jêre bibêjin “tine bibe” wê tine bibe. Bêguman di vê yekê de millîtarîzma kujer bi rola sereke radibû.

Ji bo Kurdistan ji Kurdan re nebe welat, isyanên Kurdan bi awayekî bêrehm pelixandin. Li şûna gelekî beşdarî damezrandina Komarê bûyî, hinek kesên bê welat û hov mabûn. Navê wan qedexe bû. Jixwe dema li çiyê li ser berfê meşiyabûn dengê ‘kart kurt’ derxistibûn û navê xwe ji wir girtibûn; bê zar û ziman bûn, lewma diviyabû bi her awayî bêne pelixandin û tinekirin. Hêza hegemonîk a kapîtalîst Ingilîstan hevkarê herî nêz ê vê polîtîkayê bû. Qet dengê xwe dernexist û di binî re destek da vê polîtîkayê. Jixwe ji ber vê sedemê li ser petrolên Mûsil û Kerkûkê rûniştibû. Nêzîkbûna li Franseyê, qebûlkirina têgihiştina huqûq û neteweyê laîk, têrê dikir ku çavên xwe li van kirinên li derveyî mirovahiyê bigire. Elmanya jixwe endamê damezrîner bû. Li gorî sosyalîzma pêkhatî ya Rûsyayê, kirinên Tirkperestiyê li Kurdistanê serketina pêşverûtiyê li dijî paşverûtiyê bû. Komara Mahabadê ya Kurd a li Rojhilatê Kurdistanê jî bûbû qurbana heman polîtîkayan. Hêzên modernîst ên kapîtalîst ji bo berjewendiyên xwe yên rojane welatê hezar salan ê gelekî bi carekê feda dikirin, tine dihesibandin û ji vê jî fikar nedikirin. Ev piştrast bûbû.

Rastiya Başûrê Kurdistanê di encama hesabên şerê sar de hatiye amadekirin. Gelê Kurd ê bi fizîkî be jî hebûna xwe diparêze, ji bo nikaribe bîr bibe û hukim li çarenûsa xwe bike bi vî awayî pêşî lê digirin û bi armanca qereqola pêşî ya sîstemê rabe Kurdistaneke piçûk timî yedek hiştin. Ji ber ku vê carê berjewendiyên wan ev ferz dikir. Çawa ku gelên Helen û Ermen ên welatên xwe yên dîrokî ji dest dan û di berdêlê de weke deynekî diyet mehkûmî parçeyekî piçûk ê welêt kirin, diyardeya jêre Kurdistana Iraqê tê gotin jî bi heman awayî derket holê. Dema sedsala 20’an bi dawî bû, belkî jî di dîrokê de welatê pêşî û yê herî kevin hema hema hatibû tinekirin. Modernîteya kapîtalîst civakekê bêwelat bihesibîne, ev ji bo wê civakê tê wê maneyê ku nîv bi nîv rastî û hebûna xwe ji dest daye. Piştî ku welat tine hat hesibandin, ji bo civak li ser piyan bimîne, çanda maddî û manewî ya heyîna xwe dewam bike, hewcedarî mûcîzeyan e. Ev dişibe rewşa mirovekî di valatiyê de avjeniyê bike yan jî bimeşe. Yan tu yê bibe masî bilîzî yan jî tu yê bibî çivîk bifirî.

Yek ji gunehên herî mezin ên modernîteya kapîtalîst li beramberî diyardeya welat kirî ew e, têgihiştina hişk û naguhere ya sînorên tek netewe ye, û ev bi sextekarî weke têgîneke herî pîroz xistiye piyaseyê. Li ser têgihiştina sînor a dewleta netewe weke kult û îbadetekê radiwestin qaşo dixwazin nîşan bidin ka çawa welat diparêze. Sînorên wê bi xwe, sînorên milkiyeteke herî berfirehkirî û giştîkirî ne. Sînorê herî pêşdebirî yê milkiyetê ye; qonaxa herî dawî ya dîroka milkiyeta bi çîtkirina dora erdekî destpêkirî ye. Sînoran wisa hişk û asê dikin, qaşo ji bo bihostek wê jî dikarin şer bikin. Şer dikin, lê ne ji bo gel, ne ji bo berjewendiyên netewe, ji bo potansiyela kara herî zêde ya di nava xwe de dihewîne. Sînorên dewleta netewe çiqasî hatibin şidandin û asêkirin, derfet û îmkanên kara herî zêde jî ewqasî hatine amadekirin.

Bêguman sînorên welat ên gel û neteweyan hene. Lê pêkhatin û bergiriya van sînoran bi temamî ji zêhniyeta dewleta netewe cuda ne. Sînorên welat ên gel û neteweyan xetek e ku bi milkiyetê hişk nebûye, berevajî li ser bi cîranan re parvekirin û hevkartiyeke gurûgeş, senteza çandan a piştgirî, dostanî û pêkhatinên civaka jor dibe. Herî zêde li van qadan pirr netewebûn û çandbûn pêk tên. Ev qad xelekên afirîner in ku şaristanî û çandeke jortir lê dimeye. Ne qadên pevçûn an jî şer in, qadên aştî û biratiyê ne. Sînorên di dîrokê de ji karûbarên bi vî rengî re bûne dergeh, di dema modernîteya kapîtalîst de bûne xetên herî zêde li ser wan dijmintî û şer qewimîne, mayîn hatine danîn, têlên rêsayî lê hatine badan û dîwarên mirov nikare ji wan derbas bibe, hatine lêkirin. Veguherandine dîwarên girtîgeha ku gel û netewe têde têne hiştin. Gel û neteweyên di nava wan sînoran de têne hiştin, bergiriya wan nayê kirin, ew kirine qefesa hesinî, ew kirine girtî, ew kirine eskerê bi darê zorê, ew kirine bêkar û ew kirine karkerên heqdesta wan kêm. Rêûresm û çandên etnîsîte, gel û neteweyên li derveyî neteweya serdest a fermî dixin ber çerxa asîmîlasyon û qirkirinê. Di rastiya sînorê dewleta netewe bi xwe de berjewendiyên bêsînor ên yekdestdariyên sermaye û desthilatdariyê veşartî ne.

Rastiya Kurd a ji dayikniştiman hatiye qutkirin, rastiyek e ku birîndar e, diperpite. Gel û neteweyek li dayikniştimana xwe xwedî dernekeve, ev tê wê maneyê ku dev ji dîrok û çanda xwe berdaye. Di encamê de dev ji netewebûnê û jiyana bi awayekî civakî berdide. Mirov nikare rastiya civaka Kurd bê welat bide naskirin, ji ber ku ew bê welat nikare hebûna xwe dewam bike, paşê şik têde nîne ku wê ji hev de bikeve û tesfiye bibe.

Herçiqasî rastiyeke welat a mêtingeh û qirkirinê hebe jî hebûna Kurdistanê înkar nabe. Heta ferdê dawî yê ji wan kesan ku bixwazin bi awayekî azad, girêdayî û hêjayî dîroka wê û rastiya wê ya civakê li ser erdên wê bimînin, hebe, hebûna wê wê dewam bike. Ne bi tenê welatê Kurdan, wê bibe welatekî hevpar ê Ermenî, Suryanî, Tirkmen, Ereb û her ferd û çanda bi awayekî demokratîk, azad û wekhev parve dike. Nebûna dewleta netewe wê nebe bêşensî wê bibe şens. Vê carê, wê nebe welatê bajarvaniyeke biçîn a nû ku dijminê ekolojiyê ye, û nebe yê dewletdariya netewe, li Rojhilata Navîn wê bibe welatê şeveqa modernîteya demokratîk lê biavêje û bibe dergûşa wê ya têde mezin bibe.

Ayrıntılar

Yayınlandı: 17 Kasım 2015

                                

Mirov dikare çend pirsan ji bo berxwedana 14'ê Tîrmehê bibêje. Heval Xeyrî, Kemal û hevalên din jî wexta ji bo birçîbûna mirinê bîryar dan, armanca wan çi bû? Dijmin bi rastî yanî dihat ku di tengahiyê de vana bifetisîne, xwe înkar bikine, Kurdayetiyê înkar bikine, baweriya partiyê înkar bikine, partiyê înkar bikine. Digot, heta hûn înkar nekin ji we re jiyan tune. Wexta dijmin bi her awayî, bi her êşkenceyê xwest ku van tiştan li ser wana bimeşîne, wana jî got, mirin ji me re jiyan e, wiha ne jiyana mirovan, ne jiyana ku em ji bo gelê xwe qebûl bikin, em înkarbûna partiyê qebûl nakin. Înkarbûn mirina tewra xerab e û ji bo vê jî ji me can tê xwestin û em ê bidin. Wiha bîryara birçîbûna mirinê dan û dest pê kirin. 14'ê Tîrmehê bi rastî gaveke mezin bû. Gaveke di cih de bû. Vaya çi gav bû? Di cihekî de ku mirin ji me tê xwestin; mirov ê xwe bide, mirov ê vê bîryarê bide, çiqas bi zehmetîbe jî mirov ê bide û dan.

Ew bîryara wana bû bîryara partiyê, bû bîryara gel. Dema me gava 15'ê Tebaxê avêt jî bêhtir me got mirov vê bîryarê bimeşine, ne bîryareke biçûk e, bîryareke rê dide însaniyetê, dide jiyanê, dîrokê û jiyaneke nû çêbûye. Tabî mirov ji bo vê bîryarê her tiştî dike. Wexta ev bîryara hevalan gihîşte me, me li vir karê xwe şidand, me Kongreya duduyan çêkir, me bîryara xwe ya vegerandina welat da, di wan rojên dijwar de li ser bîranîna wan hevalan me xwe gihande welêt. Û li ser wê 15'ê Tebaxê, û li ser vê bîryarê jî sal bi sal şehîdên me dane bûne bîryar û bêhtir şer bilind bû. Wexta hevalê Egîd di 28'ê Adarê de (sala 86'an) şehîd ket, me dîsa bîryar da, me got saleke din em ê refên gerîla di pir aliyên welêt de zêde bikin. Di '77'an de me bêhtir xwe di Kurdistanê de bitevger kir. Pir şehîd çêbûn, me pir bîryar dan, her şehîdek bû bîryar û '88, '89, '90, '91 me bêhtir kirin salên şer. Destpêka vê jî heye; wexta heval Heqî şehîd bû, me dîsa ev kir bîryara şer. Bi şahadeta her hevalî/ê re, me bîryara şer dida    û me pêkdianî. Sala çûyî heval Xelîl Çawgûn şehîd ket me got em ê vana jî bikin bîryar, di Hîlvanê de em ê dest bi serhildanê bikin. Meşiya. Sala din me partî îlan kir, li ser bîranîna wan şehîdan, berpirsyariya me giran bû, me wiha li dor xwe nihêrî, rê li ku ye, cih li ku ye me xwe avête ser, nefes bi nefes me xwe gihande derve. Di dudiyê vê mehê de wexta me xwe li vê aliyê xist, dîsa me bîryareke mezin da. Ku ne ew bîryar bûya, dîsa her tişt disekinî, di çend mehan de wê bisekiniya. Ew bîryara me daye, di cih de bû, ji bo mirinê mirov bijî, bîryareke wiha bû. Bîryardayîn tenê bes nîn e. Bîryardayîn şûnde xulekbixulek li ser kar, nefes bi nefes ji bo karê partiyê, ji bo ev şer nesekine divê mirov xwe bide ser. Wexta em behsa van tiştan dikin, ji bo hûn encaman jê derxin. Em tenêbûn, tiştek tûnebû, bes tiştên biçûk jî me dikir lê em pir pêre bûn, em pê bawerbûn. Encam hûn dizanin li Başûr yek dostê me tunebû, niha bi milyonan dost bi me re ne. Ne wekî we xwe tevlî şerkirin, nîv saetekê guh nedinan li me, ew partiyên sexte ewqasî hebûn û niha sedî not tevli şer bûne, bi partiyê re bi me re ne. Malekê em bi mêvandarî qebûl nedikir, niha hemû mal malên me ne. Va bi çi awahî çêbû? Bi bîryara me, bi jiyana me çêbû.

Wekî din jî me pir bîryar dan. Her bîryara me daye em bêhtir pêre bûn, me şopand ka dimeşe yan  nameşe, pir kesan bi navê hevaltiyê jî lîst, bawer nedikirin, wana winda kirin û tev ketin. Lê yê ku xwe pir şidand xebat bi pêş de bir û vê yekê karên me bi xwe mezin kir, ku sînorên xwe nas bikin, li ser bîryara xwe durust bin, bipîvin û bimeşin, roj û şev li ser rawestin. A girîng ew e ku ne mumkune mirov tiştên şaş bike, li gorî derfetên xwe mirov her gavekê di cih de biavêje, va jî dibe serkeftin, bûye serkeftin. Fikra rast, bîryara karên rast; ger mirov xwe heta dawiyê bibîne, mirovên serdikevin çêdibin. Ji tevan re jiyan hebû, ji minre tune bû, ji her tiştî re bawerî hebû, ji vê gavê re tune bû, niha ji tevan re jiyan nîn e, ji me re heye, ji tu gavan re meş tune, ji vê gavê re meş heye. Ez bawer im ku em çend salên din wiha bimeşin ne munkun e yek li pêşiya me bêje ez heme. Weke lehiyê wê herkes xwe tevlî bike. Çima? Heqîqeta miroviyetê di vê gavê dê ye, rastiya mezin tê de ye. Kî/ê wê li pêşiyê bisekine? Her tişt ji bo welat, her tişt ji bo gel, her tişt ji bo jiyaneke bi namûs e. Ku tu bi xwe neleyize, bê namûsiyê nekî her tişt wê bi ya te be û ya gelê te be.Ya gel be, dibe ya te, ya te be dibe ya gel. Niha jî ya îspat bûye ev e. Ango ku derfet hebe ji vê şûnde jî em karê xwe wiha bidomînin, ew tiştên maye jî, ew tiştên kêmasî, tê de jî wê tev rabe. Ew mirovê dibêje em tunebûne, ew mirovê dibêje ji me her tişt çûye, çênabe, niha dinêrin a mirov digihêne tiştan eve, ji mirov tiştên bi xêr çedibe, tiştên baş çêdibin. Mirov dikare xwe çêbike û ji nû ve ava bike. Mirov hîn li ser xwe bisekine dikare bêhtir xwe bike mirovê baş. Gelê Kurd gelê di cîhanê de windabûyî û tunebûyî dihate hesibandin, niha  her kes her roj dibêje Kurd û Kurd. Ku em şerê gel hîn bişîdînin, cîhan wê bêje ev gel çi gel e? Tu di welatê xwe de xwe biserxîne wê bêje ev gel ê herî mezin e. Bi destê xwe ye, bi destê gel bixwe ye. Tu şerê xwe xurt bike, xwe xurt bimeşînin hûnê wiha bikin. Heta niha tiştê îspat bûye û derfetên  têde hene, va tiştina wiha ye, wiha dibin, wiha bi serdikevin. Tecrûbeya di van salan de min dîtiye ev e, ya şerê 15'ê Tebaxê, ya bîryara berxwedana 14'ê Tîrmehê û derketina derve û di vê qadê de û heta îro ya îspat bûye ev tişt in û ne hindikin. Alîkariya em ji we re, ji hemû mirovên xwe re bikin ev xebat e. Ne mumkin e mirov bi pereyan, bi rihetiyê, bi destê xwe û va yek ji me re jî qet ne baş e.

A mirov rihet bike, têr bike ev kar e. Ya reva mezin bisekinîne, berê te bide welêt ev kar e.Ya te ji hemû xelkê re ji dijmin re ‘’’bi peyake, bi leşkerke li pêşyê bisekine, te ji bo xwe peyake, bi leşkerke ev kar e. Ên welatê xelkê ji xwe re bihûşt dihesibandin, ji bo vê her tişt difirotin û direviyan, li hember bisekinin; welatê xwe bikin bihûşt, tiştê we bike xwedî rûmet dîsa ev kar e. Û yên weke we betal, bêkar xwe bikin xwedî kar,karekî  paqij û zêrîn bikin,ew jî ev kar e. Tev dibêjin em betal in, em bê kar in, karê zêrîn, karê mirov digihîne her tiştî ev  e. De xwe bi serbixînin, bi heter girî, bi heter xerabî ne ji bo mirovên binamûs e, mirovên xerab wiha dikin, mirovên ketî wiha dikin. Di serê van salan de mirov xwe ji van tiştên xerab dûrxe. Niha hûn jiyaneke, dîrokeke bi lanet dijîn, me derfet dît em xwe ji vê dûr bixin, dîrok û jiyana bi lanet bin erd bikin, ya bi şeref, bi rûmet bilind bikin. Bi vî karî wiha çêdibe. Ez bawer im ku di vê nîvê salê de hîn tiştên mezintir em ê bikin, heta niha ev panzdeh sal in û di van panzdeh salan de tiştên hezar salî me nikarîbû çêbikira bi şer ve em ê di vê salê de çêbikin. Karê me yê mezin niha çêdibe û  hemû gel tê de ye. Bi rastî min ji tunebûnê xwe gihand vir, ji bo gel cejna mezin ev e, ji bo yên wekê we xurt jî derfetên mezin ev e. Wekî din jiyan qut e. Hebe jî tu qîmeta xwe tune ye. Hûn hemû xwe tevlî bikin. Ji bo vê em dibejin, karê artêşa gel, karekî mezin e. Karê gerîla şerê gerîla dimeşîne, karekî mezin e. Hûn di artêşa gel de û artêşa gel jî  di şerê gel de jiyanê bi destê xwe û ji bo xwe bi daxwaza xwe çêdike. Tişta herî mezin mirov bide we ev e. Gelê me, dijmin çiqas wî bikuje, qirkirinê çêbike, bêjin ji me re cejn e, ew qas bêhtir xwe dikiyê û di vî şerî de wêrekiyê mezin dike. Va yeka ji bo me ye, jiyan di vir de ye, dijmin bêçare ye. Gelekî wiha rabûye, partiyeke wiha pêşengtiyê  dike, şervanên wiha şer dikin, dijmin li hember wan çibike wê nikaribe. Dîsa bixwaze wekê berê xwînxwarîyê bike, lê belê her roj li paş dikeve. Tu çiqas xwe bike yek, bişidîne bi ser de here tu ew qasî wî li paş dixî û di demeke kin de jî mirov ji vî welatî vî dijminî derxe. Wê çaxê tê bêje ev jîyana rast e, serxwebûn û azadî heqîqeta mirov e, mirovê bi şeref e. Ev ji bo we ye jî û me xwe gihandiyê, me xwe gihande jiyana xwe. Karê partiyê, karê serokatiyê heta niha ev bû. Dîsa em bi karê xwe bixwe digihînin, em xwe winda nekin, ne xwe giran bikin, ne jî pir acele bikin. Di cih de bi çi awahî divê, em gava wiha bavêjin, usûl çi ye em wiha bi serde diçin. Li ciyê ku mirin tê xwestin herkes ji bo mirine amade ye, di cih de lêxistin tê xwestin, lê dixin, çi tê xwestin, wî dikin, biserdixin. Va ye usûla PKK'ê, jiyana PKK'ê ye.

Emê salê wiha tam bi ya xwekin, ne tenê salê, jiyana ji vê şûnde dimeşe emê bi ya xwe kin. Û emê bi karê xwe bi ya xwe kin, hûnê ji bo jiyaneke wiha xwe rakin xwe tevlê bikin û xwe avabikin. Ku we çi qasî xwe çêkir hûn partiyê çêdikin, we çi qas partî çêkir arteşa gel xwe çêdike, artêşa gel, şerê gel çiqas çêdibe gel bixwe çêdibe, gel wiha çêdibe, ev yek jî serxwebûn û azadiyê çêdike û welat çêdike. Armanca me, karê me ev e û serkeftin ji bo vî karî, serkeftin ji bo we hemûyan e.  

Li ser vê dîsa vê dewreya we ya Şehîdên Tolhildanê em pîrozdikin. Bi rastî şehîdên Tolhildanê şehîdên mezin in, mirov bi navê van şehîdan jî vê dewreyê xurt bike, di demeke bêhtir di aliyê şer de nûbûyînê çêbike, kêmasiyên insanên me rake, ew mirovên di hemû zor û zehmetiyê de li ber xwe didin, va mirova çêdike. Bi kevinperestiyê, bi leystikên dijmin ê mirov hiltînin, mirov li ser wan bisekine, wana rake û nekeve leystika, li derveyî partî, hundurê partiyê de nekeve leystika, li ser bîranînên şehîdên wiha çêbuyî mirov wana temsil bike, xwe wiha bi hêzbike ji bo partiyê, ji bo şer, sozên me daye şehîdan mirov pêkbîne.

Li ser van rastiyan em ji bo we serkeftinê dixwazin, dîsa em ji bo hemû gelê xwe jî di vî şerî de û di nîvê vê salê şûnde serkeftinên mezin dixwazin. Ger em wiha rast kar bikin, wiha xwe rast bidin ser şerê xwe, dunya bi yekbe jî, nikare me ji serkeftinê dûrxe. Dîsa em her car pir dibêjin, em ji derveyî serkeftinê tiştekî qebûl nakin û ji bo me jî mecbûriyet e, dîsa ev dewreya we bi serkeve û ji bo we tevan pîrozbe.

hevalên bi tecrube hene. Hevalên zîndanê hene, ji çiyê hatine hene, yên 15, yên 20 salî jî hene, dersan didine we, guhê xwe hebeki vekin, mejiyê xwe vekin û jê bigrin. Ji xwe hûn genî bûne, hûn kufikî bûne, hatine qirkirin, ji hevalan bigirin û paşê berbi Welat ve biçin û biçînin û şînbibin. Ji bo we firsendeke mezin e, sûd jê werbigirin. Hevalên me zû dikevin, zû winda dibin. Xwe wiha çêbikin ku hûn çûn cihê xwe mirov bi we bawer bike. Mirov bêje, van hevalan zû nakevin, nav hevalan tişt ji dest tên der, di virde mirov îkna bikin, dema mirov we rêdike welat, mirov bêje vana di şer de di çiyê de dikarin jiyanê bimeşînin, dikarin berpirsyartiyê bigrin, bi dijmin dikarin, ji usûla şer re çi tê xwestin, dikarin pêre bimeşin û dijminê xwe bixînin. Me wiha îkna bikin, rojekê pêşde mirov dikare we bişîne. Yên diçin welêt zû dikevin, heyf e, pir bi bîryarên şaş dikevin, pir li dijî usûlê şer dikevin. Ji bo vê heta dawiyê li vir fêrbibin. Ya şerm ne fêrbûyîn e. Ji alî şer de xwe çêbikin, çi ji we re lazim e, bixwînin pirtûk hene. Heval jî pir tiştan didin we, wexta hûn çûn welat, mirov bawer bike ku ji destên we hinek tişt tên der.

Bi salan li hember dijmin di welat de hûn dikarin şer bikin. Em vê ji we dixwazin. Sozên hûn didin em wiha qebul dikin. Bi rastî ango sozên we dane em wiha pêrene. Wekî din sozên hûn bidin, tu qîmeta xwe nîn e. Sozên mirov bide ku li hember dijmin xwe bisekine, li hember dijmin şerzaniyê bike, biser bikev e. Ji bo partiyê nebe pirsgirêk, berovajî pir tiştan hilgir e. Bibe mirovek baş, ji hevalên xwe re mirov başiyê temsîl bike. Ji bo vê ez dibêjim xwe çêbikin. Baş e, hûn alîkariya van hevalan jî digrin, bi rastî jî li ser xwe bisekinin. Evqas sal e ez her roj li ser xwe disekinim, her roj xwe çêdikim, her roj me ew qas bar rakiriye, rojekê min negotiye ez westiya me, nikarim bikim. Çi hate ber çavê me, em li ser sekinîn. Çi ji me hate xwestin, me jî li gor hêza xwe, xwe da ser. Hûn dibînin ku tiştên mezin çêdibin, hûn jî çêbikin. Ji we yên werin xwestin ev in. Heta ku hûn wiha çênekin, xwe efû nekin. Hûn zanibin ku partî jî we efû nake. Partî, mirovê bisernekeve, mirovê di her cihî de nemeşe, nikare pêre bimeşe. Mirov di nava partiyê de li ser hevalan xwe neke bar. Mirov xwe bihêle ji bo bar rake, xwe nexe bar. Barê gel sivik bikin, ne xwe li ser gel bikin bar. Bawer im hûn wiha partiyê fêhm dikin, wiha li ser disekinin. Em dîsa ji we tevan re serkeftinê dixwazin.

 

Rêbertiya Partiyê

15 Tîrmeh 1993 

Ayrıntılar

Yayınlandı: 12 Temmuz 2015

Jiyana rêxistinkirî, kamilbûna bîrdozî û polîtîk, bûna xwedî şêwaz, uslûb û tempoyê, weke leşkerekî/ê bûna xwediyê taktîkên serdemê. Ger ev hemû pêk hatin, tu yê bibî xwedî çalakiyeke mezin. Wisa mînakê çalakiyeke ku hedefê wê qet ne diyar e, derfetên daringî yên partiyê belawela dike û nediyar e ka li dijmin dixe yan na; ne çalakiya mezin e. Çalakiya mezin di rêhevala Zîlan de wateya xwe peyda kiriye.

Bersiva jiyana mezin çalakiya mezin e.

“Ji ber ku ez ji jiyanê û ji mirovan pir hezdikim, ez dixwazim vê çalakiyê pêk bînim.”

“Hezkirina min ziwa bûye, êdî ez dilteng bûme.” Em hemû mirovan deynin aliyekî, li hember hevalên ku bi hev re dixebitin hezkirin û rêzdariya wî nîn e. Heta xebateke rast jî nîn e. Nediyar e ka dixwaze xwe, yan dijminê xwe, yan jî wan pûtên di hûndirê xwe de bije. Kêfî, xwedibînî, çemkên nebes, ev kesayetiyên ku xwediyê çalakiyên wisa ne nayîne bexşandin.

Ez eşkere dibêjim:

Ger ez ji vê rêhevalê re girêdayî bimînim, ên ku bi jiyanê ewqas dileyîzin, rêzdarî û hezkirina wan li hember jiyanê nîn e, di navbera jiyan û çalakiyê de, di navbera bîrdozî, rêxistinî, xebata ramyarî û şêwaza partiyê de pêwendîdariyê çênakin, peydabûna wan di nava PKK’ê de heqaretek e. Ger girêdayîna me bi nirxên pîroz ve hebe, pêwîst e ku hindek encam bêne derxistin. Yek ji tayên porê xwe hetanî kaboka piyê xwe bi rengekî ku tiştek lê nemîne, dê xwe di hûndirê agirê azadiyê de bihelîne, tu jî bi bêşermî û bêdiltengî gelek nirxên partiyê re çawa ku dixwazî bileyizî; çemka te ya çalakiyê seqet e, çemka te ya rêxistinê seqet e, çemka te ya taktîkê seqet e, li hember şêwaza xebat û jiyanê bêrêzdar bî, anirî bî, bêmoral bî, bêviyan bî û piştre jî tuyê rabî û di hûndirê partiyê de peyda bibî! Di bingeh de ev ji bo mirovayatiyê xwekuştiniya herî xirab temsîl dikin. Xwekuştiniyê çêtir dibînin û xwekuştiniyê li ser me diçespînin. Ev çemka xwekuştinê ya dijmin e. Bîrdoziya dijmin, kesayetiya dijmin û şêwaza dijmin e. Kesayetiyên we yên heyî li ser navê dijmin di nava partiyê de di hûndirê êrîşkariyeke xwekuştinî de ne. Mezinahiya Zîlan di vir de ye. Li hember vê hostatiya mezin û egîdiya mezin, bi rengê lêxistina derbeya kuştinî diçespîne. Ev rêhevala me kêm-zêde di nava rasteqîna partiyê de ka çi çi ye karibûye şirove bike. Ewqas daneheviya nirxên mezin di nava partiyê de dana şerkirin, tiştekî awarte ye.

Nameya ji bo min hatiye nivîsandin, dema ku bersiva xwe pêwîst dikir, dikare bersiveke bi rengê hezar rûpelan peyda bike, lê dîsa jî ne bes e. Ev rêheval ji hemû PKK’yiyan re dibe soz. Ji hemû pakrewanan, hêzên şer û eniyê, hevalên girtîgehê û mirovayetiyê re dilsoziya xwe diderbirîne. Soz dide ku dê layiqî hemûkanbibe. Li hember vê divê hindek gotinên we jî hebin. Ezê di radeya hêza xwe de hewl bidim ku bibim layiq û pêwîstekan bînim cî. Lê hûn ê jî, gelo li ser navên xwe, bêyî ku bikevin durûtiyê hûn ê karibin hinek tiştan bikin?

Wekî din jî bi hîtabkirina gel, partî û jinê re jî nirxandinên xwe hene. Baş e, hûnê çawa bersivê bidin? Çawa ku min got, herî zêde du salan şer kiriye û hatiye rewşa şervana herî milîtan a partiya me. Ev rêhevala me rastîna xwe wisa dahênan û îspat kiriye. Baş e hûnê çawa rastîna xwe dahînin? Ezê dîsa tiştên ku pêwîst dikin bînim cî. Jixwe zêdetir jî tiştan ji min naxwaze.

“Ji ber ku te her tiştî daye çêkirin û em ku canê xwe jî bidin, ji bo bersivê nebes e. Me dixwest ku em karibin zêdetir bidin.”

Ezê zêdetir jî bikim. Dikim jî. Ezê bêeman bikim. Zêde pêwîstî nîn e ku ez vê bînim ser zimên jî. Di hemû gelşên ku destnîşan dike de careka din kûranî, careka din hêza çemkê, hêza rêxistinê, hêza çalakiyê û careka din hêza pêşxistina jinê, hêza azadkirinê, hêza hezkirinê, hêza dana hezkirinê bi min bêsînor e. Min vê yekê bi taktîkên pir di cî de daye çêkirin ango min bi behremendiyeke erjeng pêk aniye. Lê ez li ser navê we li ber we dikevim. Bi rastî jî fikarên min hene. Niha li vê derê Zîlan tenê ne dijmin qehr dike, di heman demê de hûn jî hindek şoke bûn. Ger di nava we de yên ku şoke nebûne hebin, wê demê ev nîşan dide ku zêde eleqeya we bi mirovayetiyê re nîn e. Ên ku li hember mezinahiyeke wisa nehejiyabin, hetanî nava mixên xwe nelerizîbin û wate pê nedabin, divê ji PKK’yiya wî/ê, welatparêziya wî/ê, milîtantiya wî/ê û heta mirovayetiya wî/êguman bê kirin. Ezê bi rabihîstina gumanê tenê nemînim, ji niha şûn de weke pîvaneke bingehîn bigirim û bi gora wê bidarezînim. Em nahêlin ku kes bi nirxên pîroz ên gelê me û mirovayetiyê bileyize. Kesayetiya ku şer dike û çalakî li kû derê be em jî li wê derê ne.

Fermandar Zîlan rêheval e. Neferên fermana wê jî em in. Bi gotineke mînanî “bi nêzîkatiyên me yên netebitî, kêm, xafiltî, tirsonek, bêrêxistinî, bêpîlan û bêmoral” me vala derxist, kêmasiyeke mezin e. Ev nikarin bibin weke bersivên çalakiya Zîlan. Ger rêzdariyek, hêza dilsoziyekê hebe, ger hêza we ya ji gotinekê re bi gotinekê bersiv dayîn hebe, ger hebe biryarmendiya we ya dawîanîna şerperzeyiya ku hûn dijîn, tenê wisa dikare were îspatkirin.

Ez çima ewqas li piyan dimînim? Ji ber ku gotinên min ên mezin ji ewqas pakrewanan re hene. Ma çi tiştê dî dikare ewqas min li ser piyan bihêle?

Ên ku ez li piyan hiştime pakrewan in.

Piştre daxwazî û xwestekên gel in. Ji dijmin tolhildan e. Tenê ev dikarin mirovekî/ê li piyan bihêlin. Ger hûn ji van pêmen bin, ji ber ku hûn dikevin ev rewşên ku ez qal dikim. Tenê ji vê pakrewanê re dilsozî jî, dikare mirov bike berxwedêrek mezin. Ma ev ne zelal e? Hûnê her roj soz bidin û bibêjin “dîsa me hedar nekir, em li piya neman, em xira bûn, parçe bûn, qetqetî bûn û me wenda kir.” Li hember kesayetiyeke wisa mezin ev, bêşermî ye.

Ma hêza we ya sozdayînê heye?

Ez ji bo zilaman dibêjim, zilamtî di wateya arişenî de, ji bûna hebûniyeke zayendî wêdetir, weke nirxekî moral, bêtir tê wateya girêdana bi gotinê ve. Di vê bingehê de zilamtiya xwe bi jinantiya Zîlanê re bînin ber hev; dê derkeve holê ku yên ku rewşa herî jinaniyê dijîn hûn bi xwe ne. Di bingeh de ev pêşbîniya min her ku diçe tê rastandin. Ger ji libateke herî egîdî û zilamtiyê were qalkirin, ev wisa tê îspatkirin.

Rexne bêtir li ser we ne. Hûnê tengav bibin. Jixwe hûn tengaviyê dikişînin jî. Pêwîstî heye ku sererastkirineke mînanî ji vê rêhevalê re soz bide, sazbarî û hêza jiyanê bide qezenckirin pêk were. Ev rêhevala dibêje, “ez dixwazim bibim remza berxwedaniyê.” Hûn li ser piya ne û derfetên we zêdetir in. Çalakmendiya rastîn ev e. Bûna xwedî jiyaneke mezin ev e. Ev zêdetir jî ji we re pêwîst e. Ger hûn nebin xwedî pêwîstekên vê, em rojekî jî we nadin jiyandin.

Bangawazî û name her yek manîfestoyek e û emê pêwîstekên wê bînin cî. Weke milîtanên ku bi nirxên mezin ve girêdayî ne bijîn û weke xwediyên çalakiyê mezinahiya xwe îspat bikin ku, em zanibin ka em bi kî re bi rê ve diçin. Jixwe yên ku wisa bi nirxan şer dikin nîn in. Ji ber vê yekê divê em beriya dijmin we çareser bikin. Bi vê wateyê Zîlan ew rêheval e ku bi min re herî baş bi rê ve diçe û vê pêk tîne. Bi vê re ketina nava nakokiyê û pê leyîstin nabe.

Destnîşan dike ku, divê gel di vê pêvajoya nêzîk de bigihîje serkeftinê. Dibêje ku PKK êdî ber bi serkeftinê ve diherike û xebata Serokayetiyê serkeftinê nêzîktirîn dike. Ev ne ew axaftin in ku vala hatine gotin. Ev, ji min bigirin hetanî we hemûkan, weke rojane ew peywir û ferman in ku pêwîst e bêne cî.

Dilsoziya nirxan divê bibe soza me ya yekane ya namûs û rûmetê.

Ger em tenê di vê bingehê de bi soza xwe ve girêdayî bin, gelê me ew yeka ku tevahî cîhan were ba hev, alîkarî pê bide, lê nekarîbe bide qezenckirin, em dikarin wê bi dilsoziya xwe bi dest bixin û evê bide qezenckirin. Ev alîkariya herî mezin, bi vê sozê ve girêdayî jiyîn e. Ger tê xwestin serkeftina gel were pêkanîn, alîkariya ku herî zêde pêdiviya me pê heye, bicîanîna pêwîstekên vê sozê ye. Hûn partiyî her ku pêwîstekên artêşa gel pêk bînin, dê wêrekiya gelê me zêdetir bibe. Ev di heman demê de dê bihêle ku hemû dostên mirovayetiyê şerê me fêm bikin û pê ve werin girêdan.

PKK, wisa xwedî bi sedan pakrewanan e. Dîsa pakrewanên xwe yên jin ên azad hene. Her wekî mirovayetî bi van mînanî nan û avê pêdiviya xwe heye. Lê hindik maye ku werin ji bîr kirin. Da ku neyên ji bîr kirin, împeryalîzm ew anîne halê nenasînê, di jiyana mirovayetiyê de bibine hêviyek, bibine roniyek, bibine vejînek û soza ku me daye pêk were, di nava partiyê de û di şerê rizgarî ya netewa gelê me de divê ev pêk were. Bi palpiştiya împeryalîzmê ku tê xwestin nirxê vê rêhevala me daxistî were nîşandan, wateya xwe jî di virê de ye. Me tenê ne faşîzma Tirkan, texrîbata mezin a împeryalîzmê ku li ser jiyanê daye çêkirin bi berxwedêriya mirovayetiyê pêşwazî kir. Belkî jî ji bo vê yekê me tam têkoşîna xwe nedabe, weke ku me dixwest nenivîsîbe û xêz nekiribe, lê eşkere ye ku ev wisa ye.

Divê em Zîlanê ber bi mirovayetiyê ve veguhêzin. Divê em bi pêkanîna serkeftina partiyê, ciyê ku gelê me di nava malbata mirovayetiyê de maf kiriye, bi girtina wî ciyê û vê bi tîpên zêrîn nivîsandinê îspat bikin. Dîrokeke mezin, pakrewanên pîroz û di nava partiya me de nirxên mezintirîn mînanî vê hene.

Her ku di nava partiya me de nirxên wisa rewneq peyda dibin, di aliyê din de kêmbûnî û kêmasiyên ku têne jiyandin têne çi wateyê? Çalakî, kesayet û helwestên weke ku li ser navê dijmin xwe diçespînin hene. Dîsa şêwaz, tempo, uslûb û paşverûtiyên mezintirîn tenê û tenê hêz didine dijmin. Hûnbi tenê di nava berxwedaniyeke mezin de dikarin xwe îspat bikin. Qet li çep û rast nexin. Egerên wê bi virê û wirê ve girê nedin û di hûndirê şêwaza ku dide qezenckirin de peyda bibin. Ji ber ku Zîlan di çalakiya xwe de vê yekê bi zelalî tîne ziman. Ger sozeke ku hûn bi min bidin hebe, dîsa sozeke we ya ku hûn bi jina azad bidin hebe, ku hinek dibêjin em hez dikin, em jin dixwazin, wê demê bila li gor vê sozê bin. Niha hûn baştirîn fêm dikin ka ez dixwazim çi bibêjim.

Jina azad dixwaze xwe wisa bide afirandin. Ji daxwaziya jina azad re bi partîbûniyeke çawa, bi rêxistiniyeke çawa, bi şervantiyeke çawa, bi hezkirineke çawa, bi çemka serkeftina çawa bersiv bê dayîn? Va di çalakiya Zîlanê de ev gihîştiye pênaseyê. Niha ezê xwe bi vê ve bidime girêdan an na, bi wan hindek daxwaziyên we yên ku çi ne nediyar in ve? Ji min çi dixwaze ezê bibim layiqê wê. Hûn wekî din nikarin tiştekî dî li ser min biçespînin.

Derketiye holê, ka jin jî zilam jî pêwîst e bibine xwedî jiyaneke mezin a çawa. Jiyan û hezkirineke çawa tê xwestin; ev derketiye holê. Hûn bibêjin “na ev bûyerên jirêzê ne, yên me jî l.i gor me çemka me ya jiyanê heye” dê gumana min ji vê hebe. Ji ber ku çalakî û çemka PKK’ê ya ku dijmin dihejîne û bi erdê ve dike yek ev e. Lê çemka we ya çalakiyê, hêz dide dijmin. Wê demê herin li ciyekî dî rêxistina xwe ava bikin, lê di nava PKK’ê de nejîn. Me biryar daye ku emê wisa bijîn û em dixwazin vê biryarê bi çalakiyên erjeng îspat bikin. Em ji civata milîtanan in. Ji bo vê me serî daniye. Ên ku hemû dilên xwe, coşa xwe, azîma xwe û zanebûna xwe danîne rastê hene. Wê demê ezê çima we bipejirînim? Ger hûn bi heterî xwe biçespînin, wê demê dê ji we re bê gotin ku hûn ji eniya dijber, ji eniya xwekuştiniyê tên.

Emê derbasî parastinê bibin. Emê nirxên xwe li dijî hemû çemk û helwestan biparêzin. Çi kesên ku hene bi rengê kirêt, bêrêxistin, bêmoral, bêçalakî, biqeyran, bêpîlan, xwedibinî, kêfî, devjixweberdayî, çavên wî/ê dijmin nabînin, dîrokê rast fêm nake, baweriya wî/ê bi serkeftinê tune, bi coşa serkeftinê nepijiyaye; di nava refên me de kî/ê rast nêzikî me nabe, emê jê re bibêjin “bisekine!” Emê bibêjin, tu sîxurê neyekser ê dijmin î.

Dibêje “ez jî wisa me!” biteqize here! Ji ber ku egîd hene, em riya wan vedikin. Nexwe dê heyf û mixabin be ji vê egîdê re. Dê kî/ê maf bide? Emê bi van nêzîkatiyên we karibin maf bidinê? Ger em maf pê nedin, emê bibin hevparê tawanbariyê. Ti hêz nikare ji bo vê tengaviyê li min bike. Ez nehêlim toz bikeve ser navê egîdan. Min va yeka gelek caran got û careka din dibêjim. Ezê her cure xizmetê ji we re bikim, lê pêwîstiyên girêdana bi nirxên pîroz neherifînin. Nekevin nava wan helwest û libatên ku bîranînên van rêhevalan diherifînin. Wekî din em ji we tiştekî dî naxwazin.

Di dîrokê de qiblegeh, perestgehên pîroz û di hûndirê wan de xweda ango xwedawend hene. Peyhatî û endamên wan jî di rojên guncav de diçin û xwe dihewînin wan perestgehan, secde dikin, lavelav dikin û dibêjin “me bibexşîne!” Ev rêheval jî rêhevalên wisa ne. Weke ku hûn bikevin perestgehekê hûnê di hizûra wan de xwe bitewînin, secde bikin, bexşînê bixwazin, hêz bigirin û xwe paqij bikin.

5 Temûz 1996

Ayrıntılar

Yayınlandı: 14 Haziran 2015

Têkiliya di navbera xweza û civakê de yek ji mijarên sereke ye, Ilmê Civakî li ser zêde disekine. Tevî ku bandora hawîrdorê ya li ser civakê eşkere ye jî wek mijar hê nû dikeve ber destê felsefê û lêkolînên zanistî. Piştî ku sîstema civakî bandora wê ya di asta felaketê de li ser hawîrdorê derket holê, bal kişiya ser vê mijarê. Dema li ser çavkaniya pirsgirêkê were rawestîn, wê sîstema civakî ya serdest ku bi awayekî xeter ketiye dijberê xwezayê, wê derkeve pêşiya me. Mirov çendîn li hemberî xwezaya hawîrdora xwe xerîb ketiye û biyanî bûye, nakokiyên wî yên civakî û şer zêde bûne. Ev di çavkaniya nakokiyên hundurîn ên civakê de ku bi hezarê salan dewam kirine, eşkere xuya dike û ji aliyê zanistî ve jî ev yek her roja diçe zelal dibe. Di roja me ya îro de sir û şîfreya serdestiya li ser xwezayê ew e ku hemû çavkaniya zevt bike û bêeman bimije. Behsa hovîtiyên xwezayê têne kirin, ji sedî sed rast nînin. Însanê li dijî cins û cûreyê xwe hov bûye, li dijî xwezayê jî bi awayekî xeter hov bûye, ev yek jî bi pirsgirêkên hawîrdorê eşkere li ber çavan e. Ti cins û cureyî bi qasî mirov heywan û nebat tine nekirine. Eger mirov bi vî awayî û lezê karê tinekirinê dewam bike, li dawiyê wê mirovekî bûye dînazor û nifşê wî diqede bimîne. Eger bi vî awayî mirov bi lez zêde bibin û teknolojiyê xirab û hilweşînkar bixebitîne û pêşî lê neyê girtin, di demek pir kin de wê jiyana mirov bigihîje qonaxekê ku êdî nemeşe. Tevî vê rastiyê, şerê di nava civakê de zêde dibin, awayên herî xeter ên rêveberiyên polîtîk, zêdebûna bêkariyê, dûrketina civakê ji nirxên moralê û mirovatiyeke robotwarî wê bibe dînazor. Heta qonaxên pêşketina civakê rast neyên destnîşankirin, wê şerên kevneşopî yên netew, çîn û medeniyetan, bi awayekî rast û teorîk neyên ravekirin û çareseriyê neyên dîtin. Eger sosyolojî bi qasî “dîn” jî nikaribe bersiva pirsgirêkên îro bide, divê hemû sazî û dezgehên zanistî bikevin lêpirsînê. Eger zanist ev çend pêş ketiye çima ev dînîtî û hovîtî? Tê zanîn, bîlanço û encamên xwînrij ên sedsala 20. eger em rûbirû bikin, qat bi qat ji tevahiya dîroka mirovatiyê zêdetir e. Lewra em dikarin bibêjin di avahiya zanistê de kêmanî û çewtiyên ciddî hene. Dibe ku çewtî di tespîtên zanistê de nebin, di bi karanîn û rêvebirina wê de be, lê ev jî zanyaran, zanistê û saziyên wê ji berpirsiyariyê xilas nake. Bêguman ev der hûrûkûr cihê guftû-gokirina vê mijarê nîne. Bi bîr û baweriya min, rewşa zanyar û saziyên heyî, hem ji aliyê exlaq û hem jî ji aliyê baweriyê ve, ji rew-şa rahîbên li bindestê melîkên destpêkê yên Misir û Mezopotamyayê paşdetir e û bêberpirsiyarî ye. Olên li ser kevneşopiya Îbrahîmî û peyxemberên wan ên li dijî nifşên Fîrewin û Nemrûdan serî rakirin, ji aliyê exlaq û baweriyê ve di pêşketina mirovatiyê de roleke bi kêr lîstin. Ev rol aliyê erênî yê kevneşopiya rehîban e. Ilimdarên di bin fermana desthilatdariyê de timî amûrên qirkirinê didin desthilatdaran û herî dawî jî atom li nava serê mirov xistin. Eger welê be, di têkiliya zanist û desthilatdariyê de çewtiyeke xeternak heye. Em dikarin zanistê wek berhemekî herî hêja yê civakê bibînin, lê bi sedema ku ew çend rê li ber felaketan vekiriye, em nikarin rave û şîrove bikin. Lewra em nikarin saziyên zanistê û zanyaran bi vî awayî qebûl bikin û heta li wan biborin. Em heta vê nakokiya pêştir rave nekin, lêpirsîna me ya sosyolojî û hemû zanistên din jî tê fêmkirin. Em eger tespît nekin, ka sîstemê lîstika mezin di ku de lîst, çewtiya bingehîn di ku de da kirin û siberoj û bergiya mirovatiyê çawa xist pêvajoyeke nediyar, em çiqas teorî û pratîka rizgarî, wekhevî û azadiyê bikin di encamê de emê dîsa bibin karkerekî sîstema civaka serdest.
Di parêznameya xwe de îdîayeke min a girîng ew e; ezê vê nakokiya sereke ya di bingehê şaristaniya Ewrûpayê de nîşan bidim ka çawa rol lîstiye. Ev nakokiya sîstemê heta baş neyê ravekirin wê çewtiyên din ên xeternak destnîşankirina wan kêm bimîne. Sîstema Rojava xwe ji sîstemên din hemûyan dikare bi hostayî veşêre û vedize. Sîstema herî zêde dikare bi propagandayê zêhniyet û moralê belovajî bike. Bihêlin nûneriya wê ya serdema herî azad, hîç zehmet nîne em îspat bikin, nûneriya serdema koletiya hemdem dike. Lew-ma min hewce dît, ez rengên civakan li gorî xwe bihûnim. Min li gorî xwe serî li şêwaz û awayekî watedar ê ravekirinê da.
Meqseda min ji civaka xweza ev e; cins û cureyê mirov piştî ku ji prîmatan qut bû, komên mirovan sîstemek meşandin heta civaka hiyarerşîk. Pêvajoya piştî prîmatan dest pê dike û heta civaka hiyarerşîk dewam dike, civaka xwezayî ye. Ev sîstem a komên mirov e. Bi gelemperî ev komên mirovan ên ji 20-30 kesî wek klan têne bi navkirin û bi sedema alav û amûrên ji keviran bi kar anîne jî wek serdema mirovatiyê ya Paleolotîk û Neolotîk jî tê bi navkirin. Ev komên mirovan di xwezayê de nêçîrê dikin, gîha û pincaran berhev dikin û çi hazir dibînin xwe pê xwedî dikin. Bi gotineke din, debara xwe bi hebûnên amade yên xwezayê dikin. Hinekî mîna cinsên heywanan ên dişibin wan xwe xwedî dikin. Lewra em nikarin behsa pirsgirêkeke civakî bikin. Klana me, wê timî lêkolîn bike; dema bibîne wê yan berhev bike, yan jî nêçîrê bike. Her ku alet û amûran vedibîne, agir keşif dike, berhemên wan zêde dibe û wek cins pêş dikeve û bi lez ji prîmatan dûr dikeve. Rêzik û pîvanên beridandin û tekamulê pêşketinê diyar dike.
Mijareke din a derbarê civaka xwezayî de were pirsîn, şêwazê îfade û zêhniyetê ye. Mirov di kîjan qonaxa zihnî de şekil wergirtiye, mijarek e, hê jî girîngiya xwe dewam dike. Bi vê ve girêdayî, divê pêştir mirov cih bide zêhniyetê, yan jî avakirin û amûran? Bersiva vê pirsê girîng e. Tevahiya dîrokê, di binê lêgerîna felsefeyên meteryalîst û îdealîst de ev mantiqê dualî heye. Sînorê herî dawî yê zanist gihîştiyê “kûantûm” û “Kozmos” dîtinên gelek balkêş ji me re pêşkêş dikin. Kûantûm wek pirtikên jêr atomê û pêlên fîzîkî qadên nipî nû li me vedikin. Bi vî awayî tespîtên cuda têne kirin, ji hiskirinê heta tercîhên azad, di heman demê de bûyîna du tiştên cuda, ji ber xwezaya mirov, pîvana mirov nikare ti car xwe ji nediyarbûnê xilas bike. Têgihîştina maddeyên bêruh û hişk bi temamî li aliyekî din têne hîştin. Berovajî gerdûneke heta dawiyê zindî û azad derdikeve pêşberî me. Di vê nuqteyê de sirra bingehîn bi taybetî di mirov de dijî. Em behsa îdealîzmê û subjektîvîzmê nakin. Em nakevin guftûgoyên felsefî yên têne zanîn. Em serwext dibin ku li gerdûnê ev çend cihêrengî li sînorê kûantûmê diqewimin.
Em dibînin, êdî ji pirtikên atomê jî wêdetir, di gerdûna pirtik-pêlan de bûyerên diqewimin, bi taybetî “zindîtî” her cureyê hebûnê pêk tîne. Em dema behsa pêderxistin û hiskirina kûantûmê dikin ev vê rastiyê destnîşan dikin. Bêguman ev çend cihêrengiya xwezayê bi mejiyekî mezin û tercîheke azad dibe. Ji maddeyeke bêruh û hişk çawa ev qas nebat, çîçek, ruhber û mejiyê însan zêde dibe. Her çend tê gotin, metabolîzma ruhber ji molekulan pêk tê jî, em heta bûyerên ji molekulan, atom û pirtikên atomê, sîstema pirtik-pêlan wêdetir rave nekin, gengaz xuya nake ku em karibin cûrbecûrî û cihêrengiya xwezayê rave bikin. Bi heman awayî em dikarin kozmosê jî analîz bikin. Li ser sînorê dawî yê gerdûnê (eger hebe) bûyerên diqewimin dişibin bûyerên di kûantûmê de pêk tên. Di vir de têgihîştina gerdûneke zindî derdikeve pêşiya me. Gelo gerdûn bi xwe, nabe ku bi zêhn û maddeya xwe hebûneke zindî be? Di kozmolojiyê de ev pirsek e, her ku diçe zêdetir tê guftûgokirin.
Ji bo mirovê di navbera kûantûm û kozmosê de radiweste em dibêjin “mîkro kozmos”. Axir tu dixwazî her du gerdûnan; kûantûm û kozmosê fêm bikî, li mirov serwext bibe û ji hev derbixe! Ya rastîn mirov navika hemû pêhesîna ye. Çiqas agahî û zanebûnên me hene berhemên mirov in. Ji kaûntûmê heta kozmosê di hemû qadan de agahiyên me mirov pêş de birine. Ya divê em lêbikolin pêvajoya pêhesîna mirov e. Ev bi maneyek din, dîroka tekamul û beridandina gerdûna me ya 20 mîlyar salî ye ku temenê wê bi qasî hatiye pîvan. Bi rastî mirov kozmosekî mîkro ye. Ji ber ku di wî de sîstema kûantûmê dimeşe. Em ji pirtikên jêr atomê û pêlan heta molekulên DNA yên pêşketî, beridandina dîroka maddeyê dibînin. Her wiha ji qonaxa herî jêr a nebat û heywanan heta qonaxa pêşketina mirov, hemû pêvajoyên pêşketinên dîrokî mumkîne werin dîtin. Bi awayekî ilmî baş hatiye dîtin ku genê mirov di hemû qonaxên biyolojîk de xwe dubare dike û mezin dibe. Qonaxên pişt re bi civak û beridandinê temam dibe. Bi beridandina civakê re jî zanistê digihîne qonaxa îro. Lewra hukmekî ilmê ye, ku dibêje; mirov xulase û kurtasiyeke gerdûnê ye. Eger em şîroveya xwe ya li ser mirov berfireh bikin, em dikarin îdeaya hin faraziye û hîpotezan bikin. Eger di hemû materyalên mirov pêk anîne de zindîtî, pêhesîn û taybetiyên azadiyê nebûna, wek encama van hemû taybetiyan însan jî wê li cem pêhesîn, zindîtî û azadiyê pêş neketa. Ji tiştekî neyî, tiştekî nû dernakeve. Ev têgihîştina me ya maddeyên bêcan pûç dike. Bêguman organîzasyonek mîna cureyê însan û civak nebe, hebûnek xwedî agahî pêş nakeve. Lê belê di vê organîzasyon û civakê de meteryalên rol dilîzin, xwedî taybetiyên agahî, pêhesîn, watedarî û azadiyê nebin, agahî û zanebûnê jî nikaribin pêk werin û ev dabaşeke tê fêmkirin. Di cewherê xwe de eger tiştek nebe, çima were afirandin? Li gorî vê nirxandinê, ne bi bandorên sivik ên ji xwezaya der ve û ne jî mirov bi awayekî Descarteswarî dibe xwedî agahî, van herdu şîroveyan jî piştrast nake. Fikir û dîtina nêzî rastiyê ew e, ku taybetiyên di gerdûna kûantûm û kozmosê de diqewimin di mirov de jî têne jiyîn. Bêguman ev gerdûn di çarçoveya rêzik û pîvanên xwe yên xweser de dimeşe. Gerdûn di mirov de têne ziman. Encama ji vê tê derxistin ew e ku eger mirov baş were analîzkirin wê gerdûn jî baş bê fêmkirin. Di felsefeyê de hukmê “xwe bizanibe” vê rastiyê îfade dike. Xwezanebûn bingehê hemû zanebûnan e. Lewra zanebûnên bêyî xwe bizanibe werin bidestxistin ji rê derketin û fikirsabitbûnê zêdetir tiştek nîne. Ji ber vê yekê, tevger û saziyên xwenizan ên di civaka mirov de derketine, bûne xwedî roleke serhişk û belovajî. Mirov dema nebe xwediyê agahî û zanebûna xwe, li derveyî vê zanebûnê hemû sîstemên civakî yên têne avakirin dibin sedemên nakokiyên anormal û bûyerên xwînrij, karektera wan a mijok jî bi sedema vê agahiya serhişk û sabit e. Eger welê be, wê demê pêvajoya pêşketina xwezayî ya civaka mirov tê qebûlkirin û wexta em dibêjin; ev yek jî divê bi agahiya mirov bi xwe be, em qanûna bingehîn a gerdûnî yanî qanûna civakî destnîşan dikin.
Li ser hîmê vê feraziyê, emê karibin çi li ser agahiya mirovê civaka xwezayî û agahiyên wî yên derbarê xwe de bibêjin? Mirovê civaka xwezayî klanê ku endamê wê ye, herî kêm wek hemû endamên din ên klanê bi pîvana parastin û hebandinê ya “bêyî wê nabe” girêdayî ye. Her endamê klan û qebîleyê ji yê din jiyaneke cihê û payeberz nafikire. Jiyaneke li derveyî klanê jî nafikire. Dikare nêçîrê bike û heta dikare mirovxuriyê bike. Lê ev hemû ji bo klan û qebîleyê tên kirin. Pîvana di nav klanê de “yan hemû yan hîç” e. Agahiyên derbarê civakê de hemû van taybetiyên klanan destnîşan dikin. Hebûn û şexsiyetek in. Hukum û şexsiyeta ferdan li derveyî klanê nayê fikirîn. Girîngiya klanê di bingehê destpêk û bûyîna şêwaza mirov de heye. Civakeke ku tê de çîn, hîyarerşî, mêtingerî û serhevrebûn nîne. Bi mîlyonan sal meşiyaye. Ji vê mirov dikare encameke wiha derbixe; cinsê mirov wek civak têkiliyên xwe demeke dirêj bêyî serdestiyê bi pîvana piştgiriyê rê ve biriye. Xwezayê wek “dayikek” di himbêza wê de mezin bûye, di mejiyê xwe de bi cih dike. Di nav xwe û xwezayê de tevdebûn pîvaneke bingehîn e. Sembola têgihîştina li klanê totem e. Dibe ku totem ye-kemîn têgîna mucered û ne berçav a sîstemekê be. Ev nîzam ku wek dînê totem jî tê nirxandin pîrozbûna destpêkê û sîstema tabûyan ava dike. Klan xwe bi sembola totem pîroz dike. Bi vê rê, cara pêşîn têgîna exlaq jî dikeve jiyana mirov. Pir baş serwext e, eger koma kla-nê nebe jiyan dewam nake, wê demê hebûnên civakî pîroz in, divê wek nirxên mezin bêne sembolîzekirin û stû ji wan re were xwar-kirin. Baweriya dînî jî hêza xwe ji vê çavkaniyê werdigire. Bi vî awayî dîn dibe yekemîn forma têgihîştina civakî. Ew û exlaq hevdu temam dikin. Ji zanebûn û têgihîştinê ber bi baweriyeke hişk ve diçe. Têgihîştina civakê êdî bi forma dîn dimeşe. Dîn bi vê taybetiya xwe, dibe hafiza bingehîn a civakê, çavkaniya exlaq û kevneşopiyeke bi bingeh. Civaka klanê, bi pratîka xwe çendîn zanebûn û têgihîştinê pêş de dibe vê yekê hemû bi totem yanî bi qabîliyeta xwe ve girê dide. Wek sembol totem û di rastiyê de jî koma mirovan her diçe serketinê bi dest dixîne û pê re pîrozkirina serketinan tê. Pîrozkirin qûtsiyetê û qûtsiyet jî dibe hêza civakê. Pîrozbûna bi hêza civakê pêk hatiye zêdetir xwe eşkere bi sêhr û efsûnkariyê nîşan dide. Asta têgihîştinê dikare xwe bi efsûnkariyê bixe pratîkê. Sihirbazî jî dayika zanistê ye. Jin bi sedema timî li xwezayê temaşe dike, zayînê nas dike, jiyanê dibîne û ev yek wê dike zana û hozana civakê. Ji ber vê rastiyê ye, sihirbaz û efsûnkar bi piranî jin in. Bi sedema xebat û tevgera xwe di civaka xweza de çi diqewime, çi dibe, herî baş jin fêm dike. Ji vê serdemê, li ser hemû berhemên hatine verotin û niqirandin şopên jinan hene. Klan yekîtiyek e, li dora jina dayik pêk tê. Zarokanîna jinê, nertina wê li zarokan û bi sedema nebatan baş berhev dike, ew dikare baş xwedî jî bike. Zarok tenê dayikê nas dike, hînê mêr wek milk li ser jinê xwediyê tesîrekê nîne. Nedihat zanîn jin ji kîjan mêrî ducanî dibe, lê dihat zanîn zarok ji kîjan jinê dibe. Ev mecbûriyeta xwezayî, hêza civakîbûna xwe dispêre jinê jî nîşan dide. Peyvên di vê serdemê de bûne têgîn bi piranî mê ne, û ev jî vê rastiyê îspat dikin. Di vê serdemê de şervanî û serdestiya mêr, paşê bi nêçîra heywanên xurt derdikeve pêş. Mêr bi taybetiyên xwe yên bedenî û fizîkî diçe dûr nêçîrê û neçar dimîne klanê ji xeteran biparêze. Ev rolên mêr ên diyarker nînin, sedemên tepisok mayîna wî jî rave dikin. Di nav klanê de têkiliyên taybet hê pêş neketine. Berhevkirina nebatan û nêçîr a her kesî ye. Zarok ên hemû qebîlê ne. Ne mêr û ne jî jin hê taybet nebûne. Ji ber van taybetiyên bingehîn ji civakê re tê gotin civaka seretayî ya komînî.
Wek encam em dikarin bibêjin; forma klanê û awayê wê; zemînê pêşketina têgînên bawerî û zanebûna bingehîn in, di heman demê de bîr û hafiza seretayî û derketina civakê ye. Di klan û qebîleyê de civakeke têkûz a xwe spartiye hêza jinê û hawîrdora xwezayî heye. Mirovatî hebûna xwe bêyî mêtingerî û zordestiyê, bi piştgiriya hevdu dimeşîne. Bi gotineke din mirovatî ji van nirxên bingehîn pêk tê. Ev tecrubeyên civakî yên bi mîlyonan sal ajotine ji dest neçûne, jixwe fikirandineke berovajî tewş û beradayî ye. Di xwezayê de weke ku ti tişt wenda nabe, di şêwazê hebûna civakê de ev rastî hêza xwe hê zêdetir dewam dike.
Yek ji dabaşeke girîng ku zanistê tespît kiriye; pêşketinên pişt re dibin ên beriya xwe jî di hundurê xwe de dihewîn in. Rast nîne ku tê gotin; dijber hevdu tine dikin û bi vî awayî pêş dikevin. Li gorî rêzika diyalektîkê tez û antî-tez di sentezê de hebûna xwe di nav dewlemendiyeke mezintir de dewam dikin. Hemû tekamul û beridandin vê rêzikê piştrast dikin.
Pêşketina nirxên serdema klanê di nav sentezên nû de dewam dikin. Eger îro jî têgînên wekhevî û azadiyê wek du têgînên bingehîn werin naskirin, ev yek bi saya jiyana serdema klaniyê ye. Wekhevî û azadî bêyî bibe têgîneke mirov lê serwext bibe, bi awayekî xwezayî di şêwaza jiyana klan de veşartiye. Ev têgînên bi dizî di bîr û hafiza mirovan de dijîn, dema bêne wendakirin, wê dîsa bi derbên xurt xwe wek pîvanên bingehîn ên civaka pêşketî ferz bikin. Wexta civak ber bi saziya dewlet û hiyarerşîk ve biberide û biçe, azadî û wekheviyê bi dijwarî van saziyan bişopîn in. Ya rastîn a dişopîne di cewherê xwe de civaka klanê bi xwe ye.

Ayrıntılar

Yayınlandı: 13 Ekim 2014

- Di gotareke xwe de hun dibêjin “bêyî ku ez xiyanetê li xeyalên xwe yên zarokatiyê bikim, hetanî vir hatim”. Gelo ma ev xeyal hîna didomin û bi pêş dikevin?
- Rêber Apo: Tiştê ez behsa xeyalên xwe yên zarokatiyê dikim, tiştên baş hizirandin, tiştên baş têgihiştin her dem ê xwezayî, yê tê hezkirin, hevaltî û aştî hêvîkirin bû. Xeyalên zarokatiyê kêm zêde wiha tê diyarkirin. Zarok biharê dixwaze, tiştê şêrîn dixwaze, hezkirinê dixwaze, aştiyê dixwaze, pêwendiyê dixwaze bi kurtayî dinyayeke xeyalî dixwaze. Rewşeke me ya ku em ji bo bigihên dinyayeke wiha, me jiyana xwe danî holê. Wateya xiyanetnekirina xeyalên xwe yên zarokatiyê afirandina dinyayeke ji dijmintiyê ferzkirinê û her cure kirêtiyê ku xwe rizgar kiriye, her kesek weke zarokan şad kêfxweş e, hev weke dijmin nabîne, her dem aştî û hezkirinê dijiye. Xeyal ev in. Wê demê jî ev xeyal hebûn, niha jî hene. Lê belê ev xeyal bi tekoşînê her diçe bi şerekî dijwar ve tê bidestxistin. Wateya xiyanetnekirina xeyalên xwe jênegerîna dinyayeke wiha ye.
Tekoşîna min û kesayeta min a ji wê rojê hetanî niha ku min pêş xistiye dadîtine holê ku, ez bi tundî xeyalên xwe dişopînim, ev jî şêwazeke baş e. Kesayetên ku xiyanet li xeyalên xwe yên zarokatiyê nekirine, kesayetên bihêz in. Hindek ji van mirovên zanist, hindek mirovên çalakiya şoreşgerî, hindek jî dibin hunermend. Kê çi qasî xeyalên xwe yên zarokatiyê rasteqîn bijî ew kesayet ew qasî mezin dibe. Ez dikarim bi dilrihetî diyar bikim, xiyanet nekirina min a zarokatiyê ez birime milîtaniya şoreşgerî ya berfireh. Ji ber ku xeyal, hêvî, azwerî û xwestekên wê demê dest jê nehate berdan û gav bi gav azwerî û hêza pêkanîna vê hate bidestxistin. Ango hindekî din zanistî bû. Hindekî ev dinya hate naskirin. Neçariya bi nakokî û rastiya xwe ve ferzkirina çareseriya şoreşgerî derkete holê. Xeyalên zaroktiyê di cihekî de tenê bi hembêzkirina şoreşê ve tê bidestxistin. Şoreş jî hindekî amrazekî herî bingehîn a gihiştina xeyalên zaroktiyê ye. Ji ber vê jî şêweyê jiyana şoreşgerî şêweyê jiyaneke zarokatiyê ye.
Em hindekî jî weke zarokan in. Ji ber ku em bi xeyalên wan ve dagirtî dijîn. Wê demê jî wiha bû û niha jî bi vî rengî ye. Cihêbûna di navberê de niha em bi rastiyên dijwartir re di nava hev de ne, di nava tekoşîn û şerekî berfireh de ne. Lê belê xeyal dîsa ew xeyal in. Hindekî din serkeftin heye, hindekî qezencekî rastî mijara gotinê ye. Tê wê wateyê ku me ji zarokatiyê pê ve jiyan rast bi dest girt, ji bo xeyalên zarokatiyê bi tundî giredaniya me bi hemû hêza xwe ve himbêzkirina me ya wan xeyalan, sedemeke herî girîng a din ku me hêz qezenckiriye û em di riya rast de ne. Me xiyanet nekir, em rast cewherî û paqij man. Lê belê em rasteqîn bûn. Me xwe tenê bi xeyalan têr nedît. Bi hewldaneke mezin ve em ber bi tekoşînê ve çûn. Ev jî nîşan dide ku em ji zarokbûnê dûr ketin û mezin bûn. Me ev jî di dema wê de raber kir. Di encam de me dinya herî baş, têkîliyên herî baş bi kurtayî girêdaniya mezin a doza gihiştina jiyana azad wiha fêm kir û wiha jiya. Em kar dikin ku vê ji bo civakeke mezin û mirovahiyê pêk bînin.
- Kesayeta azad çawa tê avakirin? Kesayet kengê dikare bibêje “ez xwedî kesayetekî azad im?”
- Rêber Apo: Azadî xebatkirin e. Xebat bi jiyanê ve gengaz e. Ji bo çi em ev qasî li ser xebatan disekinin? Ji ber ku xebat me azad dike. Kesayet çi qasî bixebite ew qasî azad dibe. Azadî bi xebatê ve, xebat jî bi şer ve girêdayî ye. Hizirandina şer, amadekariya ji bo şer di kesayet de çi qasî bihêz be, perwerde û serûberkirina şer –şerê leşkerî û siyasî ferq nake- heta şerê bîrdozî çi qasî pêşketî be, kesayet jî ew qasî azad e. Hun çi qasî azad bibin, hunê ew qasî weke jineke mezin bijîn. Dema hun azadiyê di jinê de temsîl bikin, bi tenê wê demê hun dikarin jiyana azad temsîl bikin. Jin dibe zilam dibe ger yek dikare bibêje “ez azad im” di şerê azad de ango di qada bîrdozî, leşkerî û siyasî de bi xebatên pratîkî yên xwe ve xwe ispat kiribe û bi pêş xistibe nirxekî wî yê mirovî heye. Hun dikarin bi wî mirovî re bin, kar bikin û bijîn. Ên din gotinên pûç in û rezîltî ye. Misoger e ev qasi xebata me ji bo jiyana azad e. Hun jî çi qasî xebatên xwe rast bimeşînin ew qasî em dikarin bibêjin hun xwedî jiyanê ne. Şêweyên din ên têkîlî û jiyanê li gel me xwedî tu nirxan nînin. Eşîretgerî, malbatgerî, qebîlegerî, biratî, pîrekî û mêrîtî tunebûn e û rezîltî ye. Ger mirovek dibêje “ez xwedî kesayetekê azad im” pêwîste ku xwe ispat bike. Ger xwe ispat neke di jiyana me de cihê wî nîne.
Armanca tevlîbûna me ya şer û berxwedana me ya li hemberî zehmetiyên wê, ji bo ji we kesayetên azad derxistinê ye. Derveyî vê ji bo me mirovahî û rê nîne. Hemû riyên din li me hatine girtin. Em tenê dikarin xwe li vir bikin mirov. Hemû zehmetî û hewldanên me ji bo vê ne. Di vê riyê de mirovên azad û birûmet bi pêş dikevin. Em dikarin bi van mirovan re jî bimeşin û bi hevrebûnê pêk bînin. Em dixwazin mirovekî baş û serkeftî bi pêş bikeve. Mirov bi vê re jî jiyaneke bişeref bidomîne. Mirov dikare bi mirovên azad re bimeşe. Di Kurdistanê de mirovên azad wiha tên pêşxistin. Di vê mijarê de tu riyeke me ya din nîne.
- Têkîliya azad ji kîjan alî ve jin û zilam bihêz dike? Di nava vê têkîliya azad de reng û ristê ajoya zayendî pêwîste çi be?
- Rêber Apo: Têkîliya azad di wateya navhevdebûn nîne. Têkîliya azad tê wateya mirov hêza serbestî, hêza hizirandina azad û çalakiyê qezenc bike ye. Ev têkîlî tambûna mirov rave dike. Wî dixe hundirê çalakiyê. Yê ku têkîliya azad qezenc kiriye vîna wî di bin bandorên cihê de felc nebûye, di bin bandora îradeyan, kevneşopan, edetan û siyên din de nîne. Dibe ku dewleteke emperyalîst xwedî hêz be, dibe ku kevneşopeke girêdanîner be, dema pêwîst kir dikare li hemberî wan jî bisekine. Pêwîst e mirov azadbûnê berfireh pênase bike. Bi qasî wiha azadbûn hate pêkanîn, an jî yên ku wiha azadbûn e, bi qasî pêşxistina têkîliyê mirov dikare behsa têkîliya azadiyê bike. Ev bi hemû helwestên xwe ve yên gel in. Dikarin encamên helwestên xwe bibînin û berpirsyariya wê rabikin. Jixwe wateya peyva azadiyê pêşketin û pêşveçûn e. Kesên ku gihiştine vê xalê di têkîliyan de azad e. Mirov dikare bibêje, serkeftina azadiyê ya têkîliya azad bi pêş ketiye. Bi kurtayî di vê wateyê de dikare di têkîliyên azad de ristê xwe bilêyîze. Em dixwazin vê mijarê hindekî din vekin, ji ber ku pêwîst e baş were zanîn li ser vê gelek lêyîstokên mezin tên lêyîstin.
Ajoyeke ku her diçe tune dibe û fahîşe dibe jî, dibe ajoya zayendî. Li gor min hîn jî ajoyeke mirov ku herî kêm têgihiştin û herî kêm wate tê dayîn jî ajo û têkîliya zayendî ye. Ji demeke dîrokê ya dirêj hetanî niha rewşeke ku ketina bin bandora pergala civakî, siyasî û aborî mijara gotinê ye. Di dîtinê de ajoyeke xwezayî ye. Lê belê ketiye rewşekê ku bûye eşya û malekî herî xirab bi kar tê anîn. Têkîliyeke gelekî xwezayî û teqez pêwîste azad were jiyîn, ji bo çi hatiye vê rewşê? Di vê mijarê de divê dîrok û civak were lêpirsînkirin. Ji ber ku di asteke mezin de qedexeyên serdest ve dagirtî ye. Zayendîtî di bin bandora qedexeya giran de ye û ev aliyekî wê ye. Aliyekî din jî şopa milkiyetê ya giran dide jiyîn. Bi nêzîkbûnên mal û milkirinê, malbûnê ve weke hatiye rewşeke bi nexweşî. Ev di civaka Kurd de jî wiha ye. Di rastî de li gor her çînekî û tebaqeyekî hatiye serûberkirin û gelekî kirêt e.
Ev jî rastiyek e ku li gel me têkîliya zayendî rê li ber hilweşandin û tunekirina mirov vedike. Dema li gor kevneşopan guncaw be wê demê jî bi şêwazê milkiyetê tê nirxandin. Hunê rojekê lê temaşe bikin ku ew têkîliya jê re tê gotin milkiyeta pîroz weke têkîliya fahîşetiyê ya herî xeter hatiye darezandin û cezakirin. Mijareke herî zêde pêwîste were zelalkirin jî ev e. Zewac fahîşetiyeke dualî ye. Zewac jî di rastiyê de rûyê din ê pergala milkiyetê ye. Bi qasî ku milkbûyîn û rewşa jinê milkbûnê bi pêş ket, eniya vê tiştê ya din fahîşebûn û giştîbûn ava dibe. Ev her du jî koletî ne. Rastiya milk kirinê û mijara fahîşetiyê jî gelekî xeter in. Ev rastiyê de serdestkirina exlaqekî durû ye. Ji ber çi ev wiha ye? Wisa tê fêmkirin ku karakterê giştî ya civaka çînî bi taybet jî rejîmên zordest ên Rojhilatanavîn bi qasî ku zirav e, li ser milkeke pîroz ê bingehîn rengirtina wê mijara gotinê ye.
Civak û mirovan çi qasî milk bi dest xistibin jî ji hemuyan zêdetir jin û zayendîtiya jinê tê girêdan. Dema ku zilamek bi jinekê re têkîliyeke biçûk, zewacek an jî destgirtiyek ava kir, ji bo çi dibêje teqez a min e? Heta dema yekî şaş li jinê temaşe kir ev rê li ber mirina wî vedike. Em dikarin vê yekê çawa dahûrînin? Em dikarin vê weke encamekî bûyîna mijara têkîliya milkiyeteke ku gelekî bingehîn e û kevneşopekî gelekî tund e binirxînin. Mînak te têkîliyek ava kiriye, ji bo çi zilam dikare ev qasî li ser te serdest û bi bandor be? Ji bo çi te weke mal dibîne? Vaye hêza kevneşopiyan di vir de derdikeve beramberî me, bi jiyana me dilêyîze. Di vir de azadî nîne. Berovajî bûyîna mijara milkiyetekê kevneşop a tund heye. Mirov bi destxistina mal, milk û pereyan bi hêz dibe. Ev jî bi destxistina jinê ve yan jî bidestxistina jin û zilam ve çêdibe. Hindek taybetmendiyên ku mirov bike mijara milkbûnê hene. Ev bi vegotineke weke çi qasî zeviyên te, pere û zayendîtiya te zêde hebe ew qasî tu têr dibî ve tê ravekirin. Di vir de tiştê mijara gotinê mirov e. Milkiyeta li ser pere û axê ewqasî rê li ber xeteriyan venake. Lê belê li ser zayendîtiya mirovekî ev qasî serdestî û milkiyet dibe ku bibe çavkaniya koletiyê.
Wisa tê fêmkirin ku di me de xelasbûn û her cure feraset bi mayîna me ya nêzîkbûna malbatê ya gelekî hov û paşverû ve ji ber wê jî bêwelatî ji nasnameya netewî, ji rastiya welat û heta dûrbûna me ji rastiya civakî û gelekî şûn de mayîna me ji nêzîk ve bi feraseta zayendîtiyeke wiha ve girêdaniya xwe heye. Jin dibe yan jî zilam dibe, dema ku zayendîtiyekê bi dest xistin ev wana têr dike. Di Kurdistanê de ev yek gelekî bibandor e. Zayendîtiyeke gelekî çors û pergala malbateke ku li dora wê tê avakirin, mirovên me xelas dike û tune dike.
Pêwîst e di vir de hun taybetmendiyeke min bi dest bixin. Li gor min di vê mijarê de jî kesayeta min xwedî gavavêtineke balkêş e. Nêzîkbûna min a zayendîtiyê ya gelekî bi tevdîr, bi hevseng û gelekî azad xaleke mifte ya pêşketina şoreşgerî ye. Netemaşekirina min a ji bo vê ya weke her kesî di pêşketina min a şoreşgerî de risteke mezin dilêyîze. Weke ku ji bo gelek mijaran ez li gorî kevneşopan nêzik nabim, li gor çanda kolanan jî nêzîk nabim. Ji bo her duyan jî ez metirsîdar nêzîkbûm. Pêşkeşkirina jinekê çi qasî hesta kirêtiyê anî be giştîbûna wê yan jî veguhertina wê ji bo jina kolanan jî ew qasî kirêtiyê tîne. Ez çi qasî li hember bûyîna mijara mal û milkbûnê ya jinê hêrs bûme, bi kirina mijara harem û aleman jî ez hêrs bûm. Van tiştan bi kûranî ez ponijandim. Yek jî ji bo têkîlî û jiyana min yek jî vî tiştî rê da. Hîn jî ez di bin bandora vê de me.
Çi qasî li jin û zilam ji pergala mal û milk wêdetir were temaşekirin, çi qasî ji pergalê û fahîşetiyê qutbûn were pêkanîn ew qasî bi rengê çalakiyeke mirovê azad vediguhere. Ez çavkaniya xweşikbûn û her cure pêşketinê hindekî li vir digerim. Ez bawer dikim ku kesayeteke wiha azad bûye. Yê zayendîtiya wan jî were rizgarkirin. Azadiya zayendîtiyê dibe taybetmendiya çalakiyê ya kesayeteke ku azad dibe. Nexwe, xwe pêşkeşkirin bêguman azadiya zayendîtiyê nîne. Di heman demê de her roj ketina têkîliya zayendîtiyê jî nabe azadiya zayendîtiyê. Li gor min kesayetê ku azadî bi dest xistiye di zayendîtiyê de jî xeleka azadiyê bi dest xistiye. Lê belê ji ber ku kesayet hîn jî di bin bandora giran a kevneşopan dijîn ev bi tenê di nava partiyê de gengaz e.
Ji ber ku ji azadiyê re di asteke bisînor de nêzîkbûn tê raberkirin, mijara zayendîtiyê jî dibe mijareke ku herî kêm em wêrekiya dest dayînê raber bikin. Nêzîkbûnên gelekî hov hene. Nêzîkbûnên li gor ol û kevneşopan heta nêzîkbûnên bi taybetmendiyên herêmî ve dagirtîne dihêlin ku zayendîtî neyê naskirin. Nêzîkbûnên cuda weke ku kesayeta we ji kûr ve birîndar dike. Gelekî kêm kes di vê mijarê de asta azadiyê ji bo xwe bingeh digre. Li gor min hîn jî pirsgirêkeke herî bingehîn ev e.
Em zayendîtiyê tenê bi serê xwe bi dest nagrin. Bi hemû aliyên xwe yên aborî, civakî, hunerî û rastiyên civakî ve bi wan re di nav bandor û helwest, têkîlî û nakokiyê de bi dest digrin. Asta azadiyê ya di van mijaran de û asta têkîliya zayendî pêwîst e bi hev re were bi dest girtin. Kesayeteke ku xwe di vê xalê de gihandiye û kûrbûna wê bi dest xistiye, dê rast bijî û bide jiyîn. Tiştê ku şerme û pêwîste neyê qebûlkirin feraseta ji ber ku lihevhatina zilamekî ya bi keçikekê re yan jî keçikekê ya bi zilamekî re weke ku dixwaze bijî ye. Ango ji ber li hev hatiye, li gor edetan zewiciye, ji ber bi fermiyetê ve hatiye girêdan, ev têkîlî zêde min têr nakin. Ev rengên têkîliyan hîn di serî de zêde min jê hez nedikirin.
Girêdana asta azadiyê ya bi şoreşê ve bi şer û rêxistinbûnê ve gelekî zelal e. Min ji bo xwe rêgezek ava kir ku têkîliya li derûdora vê bi pêş bikeve dê watedar be û bi rêzdarî dê bi pêş bikeve. Taybetmendiyeke vê ya şoreşî û civakî heye. Em ji bo welatê xwe şerê vê dijîn. Ji gotina “em wiha têkîliya azad bijîn” wêdetir em tekoşînê û kesayetan azad bikin ku mirov ji bo têkîliya azad û azadiya zayendî jî bikaribin rast nêz bibin. Qedexekirina zayendîtiyê, milkiyet û fahîşebûn hiştiye ku kesayet neyên naskirin. Dibe ku lingê her mirovê bişemitîne. Hunê li ser xwe serdest bin, radestî van ferzkirinan nebin û nekevin nava nêzîkbûnên gelekî erzan. Li gor min pêşketina şoreşê, azadiyê û kesayetê dikare di vê mijarê de çareseriyê ava bike. Ji ferasetên têkîliyan ên derveyî vê re ez zêde wate nadimê û kirêt dibînim.
Dibe ku were gotin “em tengav bûn, pêwîstiya me bi vê têkîliyê heye.” Di civaka Kurd de mirov gelekî tengav bûne. Bi tenê zayendîtiya çors ve têrbûnê pêk tînin. Jin piştî panzdehan, zilam jî piştî bîstan diweşin û bedenên wan xirab dibin. Dibe ku bi zayendîtiya çors ve jiyanê bimeşîne. Ev jî bi tenê sînorên hovbûnê diyar dike. Naxwe çareserkirina vê pirsgirêkê diyar nake. Taybet her kes di vê mijarê de asê maye. Bi taybetî di rastiya Kurdistanê de ev yek wiha ye. Riya derbaskirina vê tekoşîneke ku ji sînorên zayendîtiyê hîn mezintir dayîna ber çavan e. Mirov dikare bibêje pêwendiya xwe bi zayendîtiya çors ve nîne. Bi têrbûna zayendiyê ve jî zêde pêwendiya xwe nîne. Dema ku têrbûna zayendî jî were lêkolînkirin dê were dîtin ku dema rast neyê bidestgirtin dikare jiyanê tune bike. Weke meşa li ser pira siratê ye. Dema rast hate bidestgirtin, dibe ku pîroziya wê têrbûnê jî hebe. Hunê balê li hevsengiya hemû civakê bikişînin. Qada tekoşîna zayendî weke qada şer e. Perwerde û têkîliyeke zayendî ya xelet dibe ku mirov tune bike. Dîsa înkarkirina çors a zayendîtiyê mirov gelekî seqet dihêle.
Gelo ya rast çi ye? Ya rast tekoşîneke gelekî dijwar e. Ji bo zayendîtî azad bikin hunê rast bi dest bigrin. Hunê di sîwanê tekoşîn û şer de azad bikin. Hunê xwe ispat bikin ku wateyeke zayendîtiyê hebe. Naxwe tenê bi wateya çors de gotina, “zayendîtiya min heye, ez zilamekî wiha me, jineke wiha me” nêzîkbûneke xercî alem e. Dibe ku pirsgirêkên kesên wiha li kerxaneyan, kolanan û di zewacên ehmeqî de were çareserkirin. Lê belê tê zanîn ku ev hemû li gel me ne çareserî ne. Ketin e, avahiyeke civakî ya hov e û ji bo her cure bandorên dijmin vekirî ye.
Di dahurînên Rêbertiyê de pirsgirêka zayendîtiyê bi wate derketiye rastê. Jiyana di vê mijarê de jî jiyaneke gelekî dijwar e û pêwîste cidî were bidestgirtin. Bi dest girtina ji zarokatiyê heta roja me nêzîkbûna têkîliya jinê, têkîliya dayik û bav, têkîliya bihest, têkîliya bi partiyê re bi ziravî hatiye diyarkirin. Hîn jî rêveçûneke gelekî baş a vê rêgezê heye. Di PKK’ê de çîrokeke meşandina saxlem a azadiya zayendî heye. Gelek kes ne di zanebûna vê de ne. Lê belê di giştî de rêgeza azadiyê û xwe nîşandana vê di qada zayendîtiyê de gav bi gav pêş dikeve. Yê ku nikarin xwe li gor pêwîstiyên vê rêgezê pêş bixin di gelek qadên din de jî bi paş dikevin an jî pêşketineke zêde bibiryar nikarin bijîn. Ev jî tekoşînê dixwaze. Li şûna ku mirov pirsgirêkê weke tabuyekê bibîne, pêwîste bi tekoşînê ve qezenc bike. Ger hun baş bizanibin, zayendîtiya zayendên jin û zilam bêdagirkerî, bêmilk ji dûrûtiyê û serdestiyê dûr azad û wekhev bi rêxistibûna siyasî û çandî ve bi dest bigrin, li pîvanên di vê mijarê de balê bikişînin, wê demê wateyeke têkîliya zayendî dê hebe. Berovajî hun dê rezîlbin û gelekî xirab wenda bikin. Di tekoşîna şoreşgerî de bi taybetî jî ger hun di nava rêxistina siyasî û artêşê de bin bi şertê ku hun zirarê nedin xebatên nava artêşê de li ser çareseriya rast a zayendîtiyê hun dikarin nîqaş bikin. Hun dikarin di vê mijarê de lêgerînên xwe yên rast bidomînin. Weke din pêwîste hun di vê mijarê de hesas bin, dîsa uslûbê tekoşînê bingeh bigrin. Ji ber ku lêyîstokên herî mezin li ser zayendîtiyê tên lêyîstin.
Di zilaman de mijara zayendîtiyê mijara serdestiyê ye. Kêmasiyên we ji bo wan sedema serdestiyê ye û karektereke zordest bi zilam dide qezenckirin. Ger hun li ser vî bingehî xwe pêşkeş bikin, dibe ku derveyî armancên we hunê xwe bikin amrazê serdestiya zilam. Ji ber wê jî ji bo ku li ser zayendîtiyê serdestiya zilam a zordest bi pêş nekeve pêwîste hun xwe gelekî bi pêş bixin û azad bikin. Hun neçarin di vê mijarê de bi zilam re tekoşînê bigrin ber çav. Bêguman ez van tiştan di wateya çors de diyar nakim. Zayendîtî weke çekekî, weke hêza kirîn û firotinê bi kar anîn kirêtî ye. Ez di vir de behsa tekoşînkirinê ango ji aliyê civakî û siyasî ve di nava sînorên ku ew ji hemû aliyan ve were qebûlkirin de hatina rewşeke kesayetbûnê dikim.
Ger hun jî ji bo zayendîtîya xwe bibêjin, “çi be jî gelekî pereyan dike, ger li vir nebe jî ezê li wir bifiroşim, ezê ev qasî biha bifiroşim.” Wateya vê hunê xwe bikin mijara milkbûneke gelekî xirab. Hunê bikevine bin serdestiya hindekan û xwe bifiroşin. Bikevine rewşekê ku bibine malekî pênc qirûş nayê dayîn. Riya pêşîgirtina van xeteriyan, riya ku em ji bo xwe bingeh digrin e. Pêwîste neyê înkarkirin jî. Pêwîste mirov nebêje “malê min e, ji bo ku biha bifiroşim ezê li benda kiryarekî mezin bim.” Ez van weke sembol diyar dikim. Ji van zêdetir pêwîste bibe raveya rêzgirtina mirov a ji bo xwe û xwezayîbûna xwe. Lê belê ji bo vê jî pêwîste mirov bibe mirov. Gelo li gel me kesayet çi qasî mirov e? Ev tekoşîn tekoşîneke mirovahiyê ye. Em dixwazin bibin mirov. Diruşma me ya din jî ev e. Ji bo bikaribin zayendîtiyê weke mirov bijîn pêwîste hindekî tekoşîna çînî were qezenckirin.
Ez nirxandineke giştî bes dibînim. Pêwîst e kesayet li ser vê biponijin û nîqaş bikin. Hindekî xwe tengav bikin û em dixwazin çi bibêjin hindekî têbigihên. Ez tekoşînekê dimeşînim. Ev tekoşîneke zehmet e û ez bawer dikim ku min bi vê encamên baş derxistine. Naxwe jinên ku ev qasî alîgirên azadiyê ne dernediketine holê. Ger di refên me de zilamek erzan nêzî jinê nabe, ev rewş nîşan dide ku tekoşîn berhemên xwe dide. Nêzîkbûnên erzan gelekî hatine bisînorkirin. Pêşketinek heye, nêvenga têkîliya rêzdar tê afirandin. Ger xiyanet lê neyê kirin, li çepê yan jî li rastê neyê razandin her biçe gihiştina pêvajoyeke têkîliya mirovî gengaz e. Pevçûna mirovên rêzdar ber bi dinyaya têkîlîyê ya mirov zêdetir rêzdar dike gengaz e.
Têkîliyên di bin pîvanên zewacê de her çi qasî di bin navê şoreşgeriya klasîk de be jî ez zêde watedar nabînim. Têkîliyên we yên erzan ên di dibistanan de jî zêde cidî nagrim. Nêzîkbûnên weke “lihevhatiya min e, evîndara min e” jî têkîliyên weke ne cidî dinirxînim. Ji ber ku naveroka van nîne û ne xwedî nirxin. Têkîliyeke birûmet di asteke wiha de nayê bidestgirtin. Ewên ku têkîliyên bi vî rengî dijîn, em wan dihejînin û dibêjin “were ser hişên xwe, têkîliya mirov a bi mirov re ji rêzê negre dest.” Di heman demê de şêwazên têkîliyên pergalê ne. Şêwazê têkîliyên pergalê taybet ên faşîzma 12 Rezberê di giştî de ya serdestiya emperyalîst ku bi ragihandinê weke bahozê di nava mirovan de belav kiriye û mirov gelekî kirine kole ye. Pejirandina vê stûtewandin bi xwe ye û wendakirinê rave dike. Ev yek ne azadiye jî. Ev dibe rewşeke ku em dixwazin vê hindekî bi tekoşînê derbas bikin û qezenc bikin.
Em dixwazin jinên hîn nêzîkî azadiyê ne û zilamên hîn nêzîkî wekheviyê ne ji aliyê estetîk ve pêş bixin. Ji têkîliyên ku mirov jê nefret bike dûr bixin. Rewşên ku hev gelek xirab bi kar anînê derbas dikin û bigihînên rewşên ku kêm zêde rêz were nîşandan. Li ser vê bingehê hêdî hêdî ber bi çareseriyê ve çûyîn çêdibe. Ger her kes di vê mijarê de bi baldarî li ser xwe bisekine, xwe rast şîrove bike û rast xwe tevlî çareseriyê bike wê pêşketin ronahîtir bibe. Zayendîtî weke ajoya jiyanê ya gelekî xwezayî dê ji bo pêşketinan bingeh ava bike û mirovan bihêz bike. Di şûna nêzîkbûnên seqet hatine hiştin an jî weke siyasî, civakî û çandî li dijberî civakê tên xebitandin, wê bigihên nêzîkbûnên ji bo pêşketinên siyasî, civakî û heta çalakî ku gelekî hêzê dide. Li gel bin xistina vê ve dê zayendîtî ji binketinê rizgar bibe û bigihê ristê xwe yê bingehîn. Bi destxistina vê ve dê bibe civakbûn û siyasîbûna bihêztir û ev jî çareseriyeke rast e. Lêhûrbûna me li ser vê bingehê ye.
Mijar li ser vê bingehê gelekî hate bidestgirtin. Ger zêdetir bi wêrekî serdeçûn çêbibe, zehmet be jî her çi qasî em ji pêvajoyeke zehmet û azad re derbas bibin jî em rûmet bidin ku emê bigihên çareseriyeke saxlem. Em hêvî dikin bi hindek sebir, tehemûl, rexne û tekoşînê ve emê pêvajoyeke azad bi dest bixin. Wê demê pêwîste em hêz bidin vê kesayeta saxlem bi dest bixin, perwerde bikin û bihêz bikin. Azad bikin ku bi vî rengî hun bikaribin ristê çareserî û rêbertiyê bilêyîzin.

Ayrıntılar

Yayınlandı: 13 Ekim 2014