Ji çapemenî û raya giştî re!
Di 17'ê Adarê de di navbera saet 18.00-19.00'an de li Herêmên Parastinê yên Medyayê li dijî Girên Marya, Angola, Ferhat, Navserên Kovî û Gundê Nêrweh ên bi ser Zapê ne ji aliyê artêşa dagirker a tirk bi hewan û obusan hatiye bombekirin.
- Ayrıntılar
Ji çapemenî û raya giştî re!
1. Di 1'ê Adarê de de di saet 09.00'an de li navçeya Stenbolê Beyogluyê çalakiya li dijî wesayita tevgera taybet a li bajaroka Sutluce hate lidarxistin, ji aliyê yekîneyek me ve hate lidarxistin. Di encama vê çalakiyê de 15 polîsên tevgera taybet birîndar bûye.
- Ayrıntılar
Ji çapemenî û raya giştî re!
1. Di 12'ê Adarê de di navbera saet 22.00-24.00'an de li Herêmên Parastinê yên Medyayê li dijî herêma Şikefta Birîndara, Girê Karker û Gundê Saca yên bi ser Zapê ne ji aliyê artêşa dagirker a tirk bi hewan û obusan hatiye topbarankirin.
- Ayrıntılar
Ji çapemenî û raya giştî re!
Di 9'ê Adarê de di navbera saet 15.00-17.00'an de li Herêmên Parastinê yên Medyayê li dijî herêma Şikefta Birîndara û Girê Karker ê bi ser Zapê ye ji aliyê artêşa dagirker a tirk bi hewan û obusan hatiye bombekirin.
- Ayrıntılar
Ji gelê me û raya giştî re!
Di 4'ê Adarê de li Herêmên Parastinê yên Medyayê li Dola Kokê ya bi ser Qendîlê ve aşût ketiye û di encama vê de 8 hevalê me yê li ser kar bûn gihîştine şahadetê. Tevî xebatên rizgarkirinê yên ji yekîneyên ji cihên cûda hatin jî ji ber şert û mercên zivistanî yên giran me nekarî van hevalên xwe rizgar bikin.
- Ayrıntılar
Ji çapemenî û raya giştî re!
Di 8'ê Adarê de di navbera saet 18.30-20.00'an de li Herêmên Parastinê yên Medyayê li dijî herêma Kanî Gûzê ya bi ser Metîna ve ji aliyê artêşa dagirker a tirk bi balefirên şer êrîşeke hewayî hatiye lidarxistin.
- Ayrıntılar
Li beramberî modernîteya sermayedar têkoşîna azadiya ku Rêber APO pêşengiya wê dike lingê wê yê herî xurt têkoşîna azadiya zayendperweriya civakî ye. Di heman demê de aliyê herî xweser yê derketina PKK’ê û Rêbertî dozîneya hevjiyana azad a jin û pêre pêre jî azdîxwaziya civakî ye. Damara bingehîn a bizava azadiyê têkoşîna azadiya jinê ye. Tişta PKK’ê ji tevgerên din ên dijberên Sermayedar vediqetîne nêzîkatiya ji bo jinê ye. Di bingeha pêwendiya azad a di navbera Rêber APO û jinê de gihîştina wateya heqîqetê heye. Hûrmetgirtin û pêhesîna xweza, rastiya xweşikî, xweliqkarî û exlaqî ya jiyanê heye. Pir eşkereye ku, terz û têgeha jiyanek ku jin di qada fîzîkî, zayendî, ked û hestan de bê mêtîngehkirin bi heqîqeta gerdûnî re ne hevseng e. Di modernîteya sermayedar de dikare behsa çeloxarkirin û înkara heqîqete were kirin. Di dema niha de ku, rastî nayê nasîn, pejna heqîqetê, fêmkirin û pejirandina wê bêguman seknekî şoreşgerî ya pir mezin hewce dike. Yên ku têgihîştin û çalekiya jinê wek lutuf bidest digrin, ji hilweşîna pergala serdest a koledar ditirsin bi hemû hêza xwe êrîş dikin, ev hêz di eynî wextê de xwediyên pergala Îmraliyê ne. Îmralî, tam ji ber vê sedemê ango yên dijîtiya azadiya jinê dikin, yên dijminê azadiya gelan in û mirovê/a azad heznakin, pergala wan e. Di demên destpêkê de yên derketina Rêbertiya me cidî negirtin, wer dizanîn ku dara hişkbûyî carek din şîn nayê. Paşê jî vexameta vê yekê bi demê re îtîraf kirin, kesên wiha bi heman awayî nêz xebatên Rêbertî ji bo azadiya jinê dibûn. Lê belê jin li dora Rêbertiyê kombûn, xwestin fêm bikin, hêz girtin û ber bi çalekiyê ve çûn, bi vê re jî carek din hêza kûrbûyîn û pratîkbûyîna xeta azadiya Rêbertiyê hate dîtin. Yên ku pêwendiya bi jinê re tenê li ser zayendiyê înşa kiribûn, xwestin ji vê xalê li Rêbertî bixin û bêbawerî bidin çêkirin û bînin asta ku bêjin “ji me ti ferqa wî tine ye” wiha jî bimehînin. Li beramberî vê, jinê hîna bêtir Rêbertî hembêz kir, pêwendiya wan hîna xurtir bû. Ji ber ti êrîşên antîpropaganda nikare ji encamên ku jinan bi jiyanê bidestxistin bi bandortir bibe. Ne gengaze ku kes an jî hêzek bikare têkîliya azad a di navbera Rêbertî û jinê de, ew bawerî, vîndarî, pêşketina hişmendî û hestwarî binixumîne, an jî berovajî nîşan bike. Di vê wateyê de têkîliya di navbera Rêbertî û jinê de nikare were qûtkirin. Têgihîştin û têkoşîna heqîqeta azadîxwaziya jinê ya Rêber APO li dijî pergala mêtînger û serdest a 5 hezar salî, bi hest, raman, hesret û îsyanên azadiyê ya jin û gelan re dagirtî ye. Li beramberî vê yekê îşkenceya Îmraliyê wek ku ji hemû bizavên azadiyê tolê hiltîne ketiye nava hêrsekî mezin. Ango di cewher de ya ku dixwazin li Îmraliyê bixin bin esaretê têkîli û pêwendiya azad a Rêber APO bi jinê re, jina di jiyanê de bûyî vîn û pêşneg e, teleba jiyana xwezayî ya gel û jinan e. Ya rast a li Îmraliyê di bin esaretê de ye azadî bixwe ye.
Ji ezmûnên bi salan ya têkoşînê jî hate fêmkirin ku têkoşîna azadiya jinê stratejiyek têkoşînê ya pir zehmet e. Li dijî elimandin, darizî û nêrînên bi hezar salî, li dijî avahî, pênase û saziyên wan, li dijî hişmendiya zayendparêz a civakî têkoşînkirin rewşek wek pêkanîna nemumkiniyê ye. Desthilatiya zilam bi hemû saziyên xwe û dewleta serdest ve xwe daxistiye her hucreyê, her tiştê biyanî dike, bêhêvîtî û tengbûna ramanê dide çêkirin. Ev jî di şênberiya pêvajoya têkoşîna me de derkete holê. Her ku asoya azadiyê mezin bû, pirsên wek “em ji kudera rastiya heyî bigrin dest? Çawa bikin û çawa bijîn?” pir hatin pirsîn. Beriya her tiştî hîskirin, pêhesîn û tesbîtkirina wê ku rastiya heyî bi derew û xapandinanê re hatiye dorpêçkirin, bi serê xwe şoreşek bû. Bersivsandina rast a pirsa “tişta şaş çiye?” jî bi tena serê xwe pirsgirêk bû. Ma mîrateyek ku xwe bispêrê tine bû? Elbet hebû. Di dused salên dawî de têkoşîna jinên femînîst û hin bizavên sosyalîst şoreşger li beramaberî zayendparêziya civakî hin tiştên red-dikirin û hin pîvanên ku gihîştibûnê xîmek çêkiribû. Ruxmî hemû xebat, ked û destketiyan jî ev bizavên jinên femînîst nekarîbûn xwe ji rastiya marjînalbûyî ya ku li ser enkaza pergala sosyalîzma hilweşiyayî bazirganiya herî mezin a jinê pêşketibû rizgar bike, diviya di serî de encamên ku van bizavan bidest xistibûn, biketibûya bin lêpirsînê. Ji mîrateya wê tiştên rast bihata hilbijartin û safîkirin. Şaşiyên wê bihatana derxistin û dozîneyek nû bihata pêşxistin. Ji bo vê jî îdeayek pir kûr û mezin ji bo azadiyê, lêhûrbûnek cidî û wêrekî hewce dikir. Ewq kûr ku, Rêbertiya me ku zilame, ruxmî îmkanên desthilatdariya ku zayendparêziya civakî jê re pêşkêş kirî, ew asêmayîn, fetisîn û hilweşîna ku jin têde maye, ji jinan bixwe jî bêtir hîs dike, fêm dike û pênse dike. Hêza rêbertiya me ji bo fêmkirina jinê ji kûrbûyîna wî di têgeha azadiyê tê. Sedema gelê me û gelên cîhanê di têkoşînên xwe yên azadiyê de negihîştin encamê, ji ber koletiya ku di bingeha pirsgirêkê de cih digre nekarîn derbasbikin. Tesbît zelal bû; rêya jiyana azad ji azadiya jinê derbas dibe. Destnîşana ‘li jêr hemû koletiyan koletiya jinê heye’ bi qasî ku kûrbûyîna têkoşîna azadiyê li dijî pergala serdest îfade dike, bi qasî wê jî hêza empatiya ji jinê re jî nîşan dike. Jin di vê pencikê de tê teslîmgirtin an jî qetilkirin. Ev asêmayîn û mirin piranî korbûyîn an jî cihgirtin di xeta zilambûyînê re bi xwe re tîne. Jin çima dikeve, çima tê daxistin? Çima teslîm dibe, teslîm digre? Çima întîhar dike, ber bi întîharê ve dikişe? Bersiva pirsan dibe xîmek mezin a têkoşîna şoreşgerî.
Jin civakî ye û di navenda jiyanê de cih digre. Qutkirina pêwendiya jinê bi jiyana civakî re zemînê giyana bi qeyran, li jêr hukmê pergala zilamsalar de jî korbûyîn e. Mehkûmiyeta bi hezar salan rê li ber wendakirina nasname û vîna jinê, perçebûna kesayet, xêv û zanebûna jinê vedike ev jî dibe sedem ew bibe ‘kesayetek bi qeyran’. Ji ber karaktera sereke ya rastiya jinê cihgirtin di navenda jiyana civakî de ye, ragirtina wê di cihekî teng de jiyana civakî jî mehkûm kiriye. Zilam jinê dike pîrek wiha jî civak li beramberî hêzên serdest dibin pîrek. Zilam, malbat û hemû qadên din yên civakî ku di nava vê civakîbûyînê de ne, nikarin ji mehkumiyetê xilas bibin. Jina kolebûyî bi qasî ku koleyê zilam e, wek makehêmana civakîbûyînê bi şêweyek jêneveger jî zilam jî kole dike. Kûrbûyîna exlaqê azadiya Rêber APO, bêguman di vê bertek wî ya li beramberî çerxa zilamê serdest- jina kole- zilamê veşartiye.
Rêber APO beriya ku di derbara têkoşîna azadiya jinê formekî birdozî ya xweser pêşbixîne, li ser tesbîtên ku destpêkê gihîştibûyê ji avêtina pêngavên pratîkî yên rêxistinkirina jinê re pêşengtî kir. Bi encamên pratîkî yên ku di nava avahiya rêxistiniya jinê de pêşketin, pêşxistin, zehmetî kêşa û da zorê nirxand û wiha jê dozîneya birdozî pêkanî. Teorî û ezmûnên têkoşîna jiyanî di zik hev de pêşketin. Ev di heman demê de pêvajoya ku Rêbertiya mebi zanekirin, rêxistinkirin, dane şerkirin û bidestixistina hêza cewherî ya jinan nasî û terîfkir. Li ser xwebawerî û xwerêvebiriyê re rêxistinbûyîna cewherî û şêwazê têkoşîn û sekna xweser hate afirandin. Xebatên afirandina nasnameya jinê di wateyekê de şerê herî kûr û şîdet bi pergala serdest re bû. qada erteş û şer ku pergala serdestiya zilam her di dîrokê de ji xwe re qada herî bihêz didît, di eynî demê de ji bo jinê jî qada ceribandin û ezmûna herî jiyanî bû. hem di nava bêderfetiyên mezin de li dijî ertêşa herî bihêz a şaristaniyê têkoşînek rû der rû hate kirin. Hem jî li beramberî feraset û nêzîkatiyên serdestiya zilam ku li her qadê hebûna xwe dimeşîne têkoşînek bêhempa bû. Heke li ser vê destketiyê nirxên wek xwebawerî, zanebûn, pratîkbûyîn û polîtîkbûyîna jinê jî were zêdekirin tê dîtin ku têkoşîna azadiya jinê di nava şoreşê de şoreş pêk anî. Rêbertî di hemû qadên têkoşînê de cihek taybet da jinê û hertim bi bîr xist ku şer wê jinê hêz bike. Bêşik pêvajoya şoreşa Kurdistanê ji bo jin di her qadê de ezmûn bidest bixin, sînora tiştê dikare bike keşf bike û xwebawer bibe derfetên dîrokî pêşkêş dike. Di vê wateyê de ew nêzîkatiya ku dibêje “bila destpêkê şoeeşa giştî pêk bê paşê…! Bi têkoşîna jinê hate pûçkirin. Rêbertiya me jin ber bi hemû qadên têkoşînê ve bi rêkir, lê tenê jî nehişt. Di her qadê de bi cihêkariya pozîtîf (pozîtîf ayrimcilik), ji tevgerê re pêşengtî kir, kadroyên wê bîzat perwerde kir, rojane şopand. Qada înîsiyatîfê jî pir berfireh hişt. Bizava jinê tenê bi xebata azadiya jinên Kurd pêşneket. Her pêngava hatî avêtin ji ber karakterê xwe antî-kapîtalîs bû. lewma jî her pêngava erênî jî yekser wek afirandina alternatîfê qada pergala serdestiya zilam teng kir û hîna jî teng dike.
Yek ji encama ku ji ezmûnê têkoşînê em gihştinê ewe ku têkoşîna li dijî pergala zilamsalar a sermayedar li ser redekî hişk û tund nayê meşandin. Bêguman redkirin girîng e. Lê ev yekemîn pêngav e. Bê red hebe, ne gengaze ku pejirandin jî pêşbikevin. Di serî de divê were gotin ku ez pergalê, karakterê wê yê mêtîngerkir, bêvînker, bê nasnemekir qebûl nakim, ez teslîm nabim. Jixwe Rêbertiya me hîna di temenê xwe yê piçûk de bi qalibên kevneşop û serdestiya modern re dikeve nava nakokiyan. Reda wî ya b biryar bû sedem kûr bibe û bûye zemîn ku ji têkoşîna azadiyê re pêşengiyê bike. Lê Rêbertiya me bi vê re sînordar nema. Di têkoşîna jê re pêşengî dikir, teşe û têgeha têkoşîna PKK’ê pêşket. Bi feraseta ‘redkirin têkoşînek komple, bi vê re jî parelel çereseriyek avaker pêwîst dike’ li dijî pergalê şerekî pir alî ya birdozî, siyasî, leşkerî hate kirin. Bi vê re jî ji bo hêza dijber bide guhertin, polîtîkayên avaker bixîne dewrê, pê re jî kadroyên ku van bi serketî pratîk bike, dest bi afirandina kesayeta serketî hate kirin. Rêbertiya me, li beramberî modernîteya sermayedar di esas de têkoşîna azadiya gel bi şêwazê analîzkirinê honand. Ji bo li dijî pergalê şer were kirin divê taybetmeniya kesayetên ku gel û jinê lewaz dixîne bê tehlîlkirin, li ser bingeha werguhertinê jî stratejiya hêzdarkirnê pêk hat. Ev teşe jî bû çavkanî ku têkoşîn her xwe nû bike. Encamên derketin holê, têkoşîna azadiya jinê jî ronî kir. Jina leşkerbûyî, binê teserûfa zilamê serdest di vê qadê vala kir, di heman demê de demokratîk jî dike. Her eniya ku ji demokratîkbûyînê ve vedibe heke bê ku bişibe dijberê xwe, xwe biparêze guhertin û werguhertinê jî ferz dike.
Rêbertiya me, li ser bingeha leşkerbûyînê -ku yekemîn pêngava bizava azadiya jinê bû- linghên rêxistina xweser avakir. Di heman demê de ji perwerdeya jinê bigre heya sekna wê, ji teşeyê têkoşînê, bidestxistina şêwaz û ezmûna rêvebiriyê bîzat pê re elaqedar bû. Li bingeha hemû xebatan cidiyet û dîsîplîn danî. Ev xebat jî bi hesasiyet û cidiyetekî mezin dişopand. Di esasê têkoşîna Rêbertî de dîsîplîn heye. Perwerde jî li jêr bawejînek (yelpaze) pir berfireh wek; xwe îfadekirin, ragirtina berpirsyariyên mezin, derketin ji sînorên teng, kontrolkirin û dîsîplînekirina kesayet û tevgera xwe, cîhana hestên xwe li ser esasê azadiyê watedarkirin, gihîştina cewerhê xwe, werzîş kirin, teqez elaqedarbûyîn bi ax û zindiyan re û hwd. pir aliyên din bû. Di navînga van perwerdeyan de bi awayek xwezayî pêşwazîkirina jiyanê bi coş, watedarkirina jiyanê û enerjîkbûyîna herikbariya jiyanê pêşdiket. Ev atmosfer ku em mirov bi taybet wek jin jê biyanî bibûn bi tevahî eserê çalekiya bi zanebûn û enerjiya ku Rêbertî li dora xwe belav dike. Hestên wek westandin, valamayîn, tengbûn tinebû. Rêbertiya me dida xuyakirin ku “rewş berhema modernîteya kapîtalîst in” jinê ji bi jiyandinê fêrî vê rastiyê dibû. Ne tenê bi derûnî je jî tenê giranî dida şêwazê milîtaniyê, ev jî mînakek bihempa ya bitûnîbûyî îfade dikir. Jina ku bikare çîp li ser lingan bisekine, di derbarê dîrok û çalekiyên mirovahiyê xwedî zanebûn bibe, xwedî behreya ramyarî be, li xwe bawer be, li beramberî jiyan û têkîliyên jiyanê hestyar be, li dijî modernîteya sermayedar piralî têkoşe wek pêdiviyek herî girîng dihate bidestgirtin. Rêbertiya me ji bo jin bikare pergala zilamsalar a sermayedar binase û rêbazên çawaniya têkoşînê bi zanebûn bikar bîne navendên perwerdeyê pêşdixist. Ev jî di encam de têkoşîna azadiyê gihihande astek ewqa bilind ku paşde gav avêtin ne gengaz bû. dozîneya azadiya jinê ku Rêbertî pêşxist û têkoşîna azadiya jinê li beramberî qirkirina jinê di qadên civakî de li her zemînê rêxistinbûyînên berfireh çêkir. Jinên siyasîbûyî, çelekîbûyî li her dera cih girtin rûyê wir guhertin. Nexasim êdî bi ti awayî jinên Kurd nema wek berê bibin.
Bizava Azadiya Jinê di rewşa heyî de li cîhanê di nava jinên têkoşer de xwedî cihek diyarker û pir cidî ye. Rêbertiya me jî têkîliya di navera pêwîstiya azadiya jinê û azadiya civakî pir xurt daniye holê. Lewma pêşketina bizava jinê spartekên hişmendiya zayendparêz a civakî lewaz dixîne, pê re jî bingeha têkoşîna demokratîkbûna civak ava dike. Di têkoşîna demokartîkirina pergalên ku Kurdîstan dagirkirine, vê yekê mînakek pir bandor daye çêkirin.
Dema jin dibêjin “azadiya Rêbert azadiya me ye, tendurustiya wî tendurustiya me ye” xwe dispêrin binesaziyek evqa bihêz. Ev hema ne duruşmeyek e. Jin ji destavêtin, qirkirin û milkirinê gihîştina asta ku ji şoreşê re pêşengiyê dikin û xwe dîtin. Ev asta girîng jî tevna jiyanî ya di navbera Rêbertî û jinê de nîşna dide. Jin wê li beramberî modernîteya sermayedar ji ber vê têkîliya jiyanî jî dijberiyê bikin û têkoşîna xwe dewam bikin. Ji bo dawîhatina Îşkenceya Îmraliyê ku 12 sale didome, ji bo azadbûna Rêber APO, wê heya dawî têkoşîna berxwedaniyê bidomînin. Ev pêdiviya deynê azadiya jinan û hesreta jiyana azad bi Rêbertî re ye.
Têkoşîn Ozan
- Ayrıntılar
Dema behsa dîrokê tê kirin, pirsek xwe dide der: Kîjan dîrok? Her çiqas bersivek ji dîroka tê zanîn bê dayîn jî, em dizanin ku, di milê bindest û serdestan de du rûyê dîrokê yên cuda hene. Feraseta dîrokê ku, di dibistanan de tê fêrkirin, alternatîfa wê nayê fikirandin û li dijî wê derketin qet çênabe. Ev dîrok xizmeta zîhniyeta serdest dike. Lê belê rûyê dîrokê yê din, dîroka bindestan e. Yên tên qirkirin, yên ku mêtingerî li ser tên meşandin û ligel vê rastî tên înkarkirin jî ev in.
Ferasata dîroka serdest dihêle ku, dema dîrok bê gotin tiştekî bê ruh, tiştekî mirî bê bîra her kesî. Tê gotin ku, jiyanên bihuri nayên guhertin. Li ser fikrên sabît jî desthilatdarî tên avakirin. Lewma, di mêjiyê bindestan de dîrok weke demên nexweş, demên tijî derew û weke bargiraniyek mirinê tê bicihkirin. Lê belê, dîrok hebûneke zindî ye û ji derveyî desthilatdariyê tê jiyîn. Ji ber ku, beriya desthilatdarî derkeve, jiyanê dest pê kiribû. Beriya ku, desthilatdarî derkeve, jiyana mirovan hebû û demên pir direj jî ev jiyan berdewam kiribû. Hîn di dema ku dubendiyên wek azad-kole, serdest-bindest, jêr-jor nebû, jiyan hebû. Dîrok ji destpêka jiyanê ve heye. Jihevcudakirin û rast şirovekirin vedibêje ku, nasnameya mirov çi ye? Lewma em dîroka xwe ji jinê didin destpêkirin. Va ye, ji dîrokê ve jin, ji dîrokê ve azadî navbereke girîng e; navbereke azadiyê ye…
Meha destpêkê ya biharê ye 8’ê Adarê. Jinên cîhanê 8’ê Adarê ji bûyera şewitandina jinên karker ên li New York dizanin. Di sala 1857’an de li Amerîka eyaleta wê New Yorkê ew bûyer qewimî?
Di 8’ê Adara 1857’an de, li New Yorkê bi hezaran jinên karker ên tekstîlê, ji bo hin daxwazan, çalakiya grevê pêş xistin. Daxwaz ev bûn: “Roja kar 10 saet be”, “Şertên kar bên başkirin”, “Ji bo karê wekhev heqdestê wekhev bê dayîn”. Karmendan jî ji bo hevgirtina karkeran belav bikin, deriyên kargehên xwe girtin. Paşê jî bi rengekî bi guman şewat hat derxistin. Di wê şewatê de 129 jinan jiyana xwe ji dest dan. Vê bûyerê nerazîbûneke mezin çêkir.
Di sala 1903’yan de li Amerîka, ji bo parastina mafê jinan -di milê aborî, siyasî û şexsî de- Koalîsyona Sendîkayên Jinan hat damezirandin. Di sala 1908’an de, meha sibatê, yekşema dawî wek “Roja Xwepêşandanê” hat pejirandin ku jinên New Yorkî di wê rojê de bi “Mafê dengdanê”, “Mafê polîtîk” û “Aborî” ve giredayî dê xwepêşandan li dar xistibana. Ev xwepêşandan bi navê “Roja Jinan” çalakiya yekemîn bû. Li pey çalakiya New Yorkê hin çalakiyên cuda li Amerîka jî pêş ketin. Di çalakiya grevê de 20-30 hezar jin tevlî bibûn. Koalîsyona Sendîkayên Jinan di wê grevê de hemû pêdiviyên jinan bi cih anîn, ji bo jinên hatine girtin kefalet dan û jinên çalakvan hatin berdan. Hevgirtineke girîng a jinan derket hole. Çalakiya jinên li Amerîka bandoreke girîng li ser jinên Ewrûpa kir.
Di 2’yemîn Konferansa Jinên Sosyalîst a Navneteweyî de Clara Zetkîn pêşniyarek wiha kir: “Ji bo jinên cîhanê karibin xwesteka xwe bînin ziman, rojek hevbeş bê diyarkirin”. Ev pêşniyar hat pejirandin; lê belê roj nehat misogerkirin. Piştî vê biryarê cara yekemîn di 19’ê adara 1911’an de li Almanya, Avusturya û Denmarkê Roja Jinan hat pîrozkirin. Pîrozkirinên 8’ê Adarê di sala 1972’yan de bi pîrozbahiya “Tevgera Adarê”, li bajarê Sidney hat destpêkirin. Neteweyên Yekbûyî (NY) pêvajoya di navbera salên 1975-1985’an de wek “Deh Salên Jinan” îlan kir. Paşê jî di 16’ê kanûna 1977’an de biryar hat dayîn ku 8’ê Adarê wek “Roja Jinên Cîhanê” bê pîrozkirin.
Ligel vê rastiyê Rojhilata Navîn dûrî van dîrokan bû. Nirxên dayîkê yê destpêke, jê hatibû dûrxistin. Wek bermahiyeke desthilatdariya zilamperest hatibû avêtin. Me jî wek jinên Kurd para xwe ji vê rastiyê bi awayekî zêde wergirtiye. Hem bi desthilatdariya zilam ve, hem bi desthilatdariyên neteweyî re rû bi rû mayîn, mêtîngeriya piralî derxistiye holê. Fikirandina ji vê rewşê derketin û azadî, bi naskirina Rêber APO re pêş ket. Piştî fêrbûna rastiya koletî û azadiyê, me zanîbû ku 8’ê Adarê Roja Jinan e.
Roja 8’ê Adarê ku, di dîroka cîhanê de ev roj xwedî cihekî girîng e, armanc ne ev e ku mirov di wê rojê de tenê duruşmayan berz bike, an jî bi awayekî asayî pîroz bike; ya girîng ev e ku mirov naverok û wateya wê rojê bizanibe. Di heman demê de dengê azadî û wekheviyê bilind bike. Bêguman çand û wateya wê fêrbûn û jiyandin, pir girîng e. Ev rastî, di dîroka Tevgera Jin a Kurdistanê de pir zû hatiye fêmkirin û ji bo pêşxistina wê gavên girîng jî hatine avêtin.
Tevgera Azadiyê di 8’ê Adara 1995’an de, Kongreya Jin a Neteweyî kom kir û di wê dîrokê de, bi navê YAJK (Yekîtiya Azadiya Jinên Kurdistan) rêxistineke xweser ava kirin. Ev gaveke destpêkê bû. Heta em dikarin bêjin ku, di biryarbûna azadiya jinan da gaveke sereke ye. YAJK, di xebata azadiya jinê de bû xwedî roleke mezin û di dema xwe de berpirsyariyek dîrokî girt ser milên xwe. Rola jinên milîtan danî holê, di heman demê de ji pêkanîn û şopandina vê yekê de jî, berpirsiyar bû. Yek berhemên vê rastiya azadiyê jî Xwedawend Zîlan (Zeynep Kinaci) ye.
Li ser esasên 8’ê Adarê em êşa jinên cîhanê hîs dikin. Li ku derê cîhanê be bila bibe, bi vê gavê em êş û ruhê hevbeş dijîn. Ji ber ku, di 8’ê Adarê de jin li New Yorkê hatin şewitandin. Her wiha di Tevgera Azadiya Jin de jî em dizanin ku Sema Yuce di nav pêtên agir de xwe fedayî mirovatiyê kir. Sema Yuce, li dijî faşîzma dewleta Tirk û desthilatdariya zilamperest xwe şewitandibû. Dîrokek ji agir tê bîra me. Ji ber ku, Sema yek ji me ye û ji nav rastiya me derketiye.
Bîrdoziya Rizgariya Jinê di 8’ê Adara 1998’an de ji hêla Rêber APO ve hate îlankirin. Hevala Sema ji bi çalekiya xwe daye diyarkirin ku ji bîrdoziya jinê hêz girtiye û wiha meşiyaye. Hevala Sema, bi çalakiya xwe daye nîşandan ku, li ser şopa Hevala Zîlan meşiyaye û bûye xelekek vê zincîrê.
Ev gava azadiyê ya Kurdistanî gavek dîrokî ye. Ji ber ku, Bîrdoziya Rizgariya Jin dihêle ku, desthilatdariya zilamperestî êdî bê pirs, bê şert û merc neyê pejirandin. Jin zanibin ku, ne mahkûmê vê pergalê ne. Rengê jinê bi awayekî azad û xwebûn derxistina zanebûnê, Bîrdoziya Rizgariya Jin rolek girîng lîst û cihêk jêneveger jî qezenc kir. Cara yekemîn jin zane kir ku, bê alîkariya zilam bijî. Jinek dikare, bê ku, pişta xwe bide zilamekî bi awayekî bedew û xweşik bijî. Cara yekemîn jin ji kûrahiya dilê xwe hîs kirin ku, li ser rûyê cîhanê ne tenê zilam dijîn. Ango ev rastî derket hole: Jin, dijî û jiyanê bi rê ve dibe.
Çalakiya Heval Sema, Roja Jinên Cîhanê 8’ê Adarê û Roja Vêjinê ya Gelên Kurdistanî 21’ê Adarê dike yek. Di heman demê de jin dibe pira azadiyê… Ji 8’ê Adarê heta 21’ê Adarê.
Li ser vê esasê zindîkirina 8’ê Adarê, wateya heyî mezinkirin û di roja me de jiyandin e, di serî de kevneşopiyên xwe û desthilatdariya zilam bi ziravî naskirin û têkoşînek bi rêxistinkirî meşandin girîng e. Hem jî bi qasî azadiyê girîng e. Her gav, her kêliya bi Rêbertî re jiyan, bi armanca gihîştina Rêbertî her gav karên têkoşînê pêkanîn û li ser vê bingehê hizir şertên sereke ne. Xeyalên hevalên şehîd pêkanîn, ji me hemûyan pir kar û xebatê dixwaze. Em jî bicihanîna van kar û xebatan dikarin wateyek nû di xwe de ava bikin. Ev şertek hebûn, xwebûn û azadiyê ye. Bi vî awayî em dikarin wateya dema bihuri bidin û roja xwe ya niha watedar bikin. Bi vî şertî em dikarin xwe ji êşkişandinê xilas bikin. Û bi vî şertî em dikarin êşên dîrokî bikin hêza mirovatiyê û di Rojhilata Navîn de bibin hêza sereke ya azadiyê, civaka exlaqî û polîtîk.
Dilzar Dîlok
- Ayrıntılar
“Ji Bo Ku Em Hevalê Xwe Xelas Bikin, Hevalên Me Ji Şeş Ciyan Êrîş Dikirin, Êrîşên Dijmin Dibersivandin”
Sal 1999 bû, meha 9’an bû. Pevajoyeke pir giran bû. Serokatî hatibû girtin, hemû hêz derketibûn pratîkê. Diviya tola komplogeriyê ku li hemberî Serokatî hatiye li darxistin bihata girtin. Salekî di her aliyê de giran bû. Nakokiyên hundirî û ya derve ser hev de hatibûn. Ev pêvajo di hundirê herkesî de hêrsekî pir dijwar jî bi xwe re dabû çêkirin.
Em derketibûn milê Hecî Umran. Em li milê Berdenazê disekiniyan. Berdenazê tev de zozan e û gelek sar bû. Wê çalakî li ser Koto bihata çêkirin. Pêşmerge li wir bûn. Li beramberî gira Koto jî Berdezerê heye. Li wir doçka hebû. Dora çil-pênce pêşmerge hebûn. Girê ku dijmin lê bû, milekî ve direjî ber bi Çomanê ve, li mile din jî dirêjî milî Hecîumran dibû. Li binya girê jî riya seyare hebû. Ew rê dikete navbera Çoman û Heciumran. Girê ku pêşmerge lê bûn wê riyê diparast. Li mile paş de jî Berdesorê hebû. Ew der jî gundên Çoman diparast. Li ser girê Berdesorê jî girê herî mezin ya Başûr, Girê Helgurt hebû. Li wî aliyê jî heval hebûn lê ev meqera ku dijmin li ser e, navbera me qut dikir. Meyê him riya di navbera xwe de rakiriba him jî wê bibaya çalekiyeke tolhildanê. Hejmara me dora sî kesî bû. Di wê çalekiyê de cara yekem ez weke bijîşk neçûm. Ez him fermandar bûm him jî bi bijişkiyê re mijûl dibûm. Loma jî ez diçûm hemû çalekiyan.
Hevalan gotin:
“Bila vê carê Hevala Erşem bêhna xwe veke, bila Hevalê Dr. Mahîr biçe.”
Plansaziya çalekî hate dînandin. Piştî wê weke sê mil, ji sê aliyan, her yek ji sê kesan êrîşî ser girê kirin. Her qolek jî taqwiyekê wê hebû. Kordîne li ser girekî biçûk ku her der te dikarîbû xistiba bin çavnêriya xwe, li wir sekinîbû. Dikete beramberî girê dijmin. Li ser qolekî Hevalê Sason, li ser yekî Hevalê Hakî Riha, yek jî hevalê Rojhat bû. Di her qolê de hevalên keç jî tê de ciyê xwe girtibûn. Riya ku diçû ser girê dijmin, zîqzaq, hinek ciyan de şikêr û hinek ciyan de jî ewrazeke rût bû. Çalekî êvarî saet di navbera yek- dido destpêkir. Qolê Hevalê Sason di navînê de bû. Li cem wan çend heval birîndar ketin. Girê dijmin heval nedikarîn bidest bixin, ji ber ku doçka li hemberî hevalan pir dişûxilî û mecal nedida ku heval bigêjin ser girê. Û dijmin xwe zû bi rêxistin kiribû. Ji ber ku milekî girê ket lê mile din di wextê xwe de neket û dijmin xwe komî ser hev kir. Heta wê demê jî taqwiye ji bo wan hatin. Vê carê êrîşên dijber destpêkir. Êrîş zivirî şerekî dijberê hev. Sê-çar hevalên me birîndar bûn, du heval sivik bûn lê di nav de ya herî giran Hevalê Sason bû. Şer heta saet pêncê sibê berdewam kir.
Di dawiyê de ji bo ku bikaribin xwe paş de bikşînin, diviya alîkarî bihata şandin. Hevalê Sason di ciyê çalekiyê de birîndar bibû. Saet sisiya sibê, gazî min kirin û gotin:
“Zû were, divê tu derbasî ciyê êrîşê bibî, heval li wir birîndarin.”
Ez bê rawestan çûm ciyê çalekiyê û saet çar û nîvê gihaştim cem hevalan. Êdî dinya ronî dibû, ji girên dijmin her der xweş xuya dikir. Heta wê gave jî gir nîv ketiye û nîv neketiye. Hevalî Mahîr Serhet bi min re hatibû. Bengî Mêrdîn bi min re hatibû. Em her sê bi hev re, li ser zik heta wir çûn. Ne PDK ne jî em bi serneketibûn. Dijmin me pir rihet didît. Wan pê hesiyan ku hevalekî me birîndar e û giran e. Em ji bo wî tên. Wan jî xwe bi tevger kirin ku êrîşî li ser me bikin.
Em gihaştin ciyê ku Hevalê Sason lê bû. Gule li zikê wî ketibû û roviyên wî hemû li derve bû. Destê wî jî gule lê ketiye, hestî û goşt bi hev re hûr bibû. Ji zendê jêr ve dest birîndar bibû. Milê rastê dest tenê bi çermekî zirav pê ve mabû. Destpêkê min xwest derziyeke xwîn sekinandinê lê bidim. Min berê xwe da ku derzî derînim û lê bidim, lê min yek car dît ku du pêşmerge ji cem me re serê xwe rakirin. Ji ser me re tarama kirin. Di wê gave de xwestibana me bikujin, dikarîbûn lê nedixwastin me bikujin, dixwastin me bi saxî bi dest bigrin. Armanc radestiyê me bû. Kordîne her digot:
“ Erşem gihîştiye cem Sason an na?”
Hevalên me yên xort careke din ketin êrîşê. Ew du pêşmerge reviyan. Me hevalê Sason rakir û bi qasî bîst mîtro me şun ve kişand. Ji bo em bikaribin wî xilas bikin, diviya em rihet û aram wî derman bikin. Heta me Hevalê Sason rakir û jêr ve bir, hevalên din careke din ketin êrîşê de. Lê ji aliyeke din ve hevalî birîndar pir xwîn wenda dikir. Me heval dîna erdê, ku ez destê wî girêbidim. Gava min ji çentê lastîk derxist ku ez milê wî girêdim, min meyzand ji du aliyan ve car dî pêşmerge êrîş anîn ser me. Bi qasî bîst mîtro nêzî me bibûn.
Hevalan ji şeş qolan parastina me dikirin ku em hevalê xwe xilas bikin. Êrîş birin ser wan. Yek ji wan hate kuştin. Me Heval Sason careke din hinek bir jêrtir. Di vê navberê de saet bibû şeşê sibê. Hemû pêşmergeyên ku êrîşî me dikirin reviyan. Dora deh cih, ku her yek sê heval lê bûn, dora me hevalan çemberek çêkirin. Hemû hêzên me di parastina me de bûn. Me Hevalê Sason hinek din bir ciyeke guncawtir. Lê di vê navberê de Hevalê Sason pir xwîn wenda kiribû. Min yek car dît ku çavê wî çûn. Min rasterast serûm pê ve kir. Hemû canê wî de min derzî ceriband lê yekser canê wî derzî nedigirt. Nabiz û lêdana dil nedihat bîstin. Tenê hinaseyên dawî di qirik de mabû. Bedena wî hêdî hêdî sar dibû. Lingên wî cemidîbû.
Di hundirê min de tenê dengek hebû, “divê tu vî hevalî xilas bikî.” Min nedikarî tişteke din bifikrim. Her çavê wî li ser min e. Çavê wî rasterast li dilê min dimeyzand. Hêviya wî yê dawî ezbûm.
Çavên wî, umrê wî bi min da fikrandin. Ji bo xilaskirina wî, canê xwe dandin jî ne bes bû. Jiyaneke ku niha di çavan de kom bûye, li min dinêre. Ew awirên ku bi giştî jiyanekê ve dagirtî, dilê min cirufand. Temenek bi xeyalên pêşêrojê, di hundirê du çavan de li min dimeyzand.
Bi xwe, yekî zêde bejindirêj nebû, porên wî dûz û reş bû. Sason bi xwe ji Silêmanî bû. 1997’ê tev lî me bibû. Di jiyanê de pir zindî bû. Weke pezkuviyan bû. Herkes jê hez dikir. Gava gotibûn Hevalî Sason birîndar ketiye, herkes pir bê moral bûn. Hevalekî bêdeng bû lê bi tevlîbûna xwe ya jiyanê, pir bi lebat bû. Hevalekî esmer û zirav bû.
Him umrê wî gelek cîwan e, him jî hemû heval gelek ji wî hez dikirin. Destê wî, ji dervê ve me dirand û damarê wî derxiste derve û wisa me hewl da ku em serûm bidinê. Derzî neçû damar lê me damar anî ber derzî. Min hêdî hêdî serûm dida damar û bi masaj rê dikir. Piştî deh deqe min meyzand serûm çû damar. Dema çariyek çêbû, min meyzand nabzê wî jî lê da. Her deh û bîst saniye carekê dilopek serûm derbasî damar dibû. Hêdî hêdî hêza damar ku bikaribe serûm bigre çêdibû. Car dî jî ez ne ewle bûm, loma jî min ji hevalan re di wê kêliyê de negot. Piştî bîst deqe, êdî damar bi xwe dikaribû serûm bigre, wê gavê bê hemdê xwe min qîrek da û got:
“Hevaaal! Heval şehîd nakeve!”
Min dît hevalê Sason çavê xwe vekir û keniya. Wê gavê min êdî ji bîr kir ku em di nava çemberê dijmin de ne. Tenê ez û wî hebûn. Ew hêza daxwaziya xilaskirina wî, te di go qey bûye hêzekî jiyanî ji bo wî. Di çavên wî de, vê carê jiyan li min dimeyzand û dikeniya. Di çavên wî de vê carê hêz û daxwaziya jiyanê li min dimeyzand. Li wir careke din ez vegeriyabûm jiyanê. Di çavên herkesî de şewqa serkeftina çalekiyeke mezin hebû. Te di go qey îro ji bo vê bûyerê em li vir bûn û em bi serketibûn.
Destê wî, min girêda. Ciyê ku rovî lê derketibû, dora heft-heşt santîm diriyabû. Roviyên wî car dî, bi destên xwe min xiste ciyê berê. Ciyê diriyayî jî bi paçê dermankirî min dagirt û girt. Lê belê hê jî xeteriyê jiyanê hebû. Rewşa wî giran bû. Saet bibû heft. Diviya me wî, ji wir jî rakiriba ciyekî guncawtir ku em bikaribin pansumaneke baştir bikin. Piştî ku min goştê şewutî jê ve kir û pêça, me hewl da ku em wî bigînin ciyê hevalan. Darbest ji aliyê hevalan ve çawa hate amadekirin ez pê nehesiyam, ji ber ku hemû bala min li ser wî bû. Yekcar min meyzand darbest amade ye. Hemû heval tilîlî kişandin, dor bi dor jê re stran digotin. Gava em bi rê ketin, ciyê ku doçkayê dijmin lê bû, em dîtin. Lib libî guleyên doçka davêtin me. Ez nizanim em çawa hatin lê heta em gihaştin ciyê xwe, tiştek bi kesî nehat. Her ku em pêş de dihatin, ew deh ciyan de, hevalên ku parastina me dikirin gav bi gav xwe paş de kişandin.
Em gihaştin Berdenazê, lê berî em bigêjin, di rê de Hevalê Sason ji min pir av dixwest. Gava ku mirovek birîndar dibe û pir xwîn wenda dike pir dilê wî diçe avê. Her carê digot:
“ Ez baş im, avê bidine min”
Carek min got:
“Em nadin”
Cara diduya wî got:
“ Ger tu nedî ez ê xwe ji ser darbestê bavêjim.”
Min meyzand ji min re got:
“ Ka were, ezê tiştek ji te re bêjim”
Gava ez çûm cem wî, min dî yekcar ji pora min girt û got:
“Yan tu dê avê bidî min, yanê ez pora te bernadim.”
Min jî got:
“ Bila be, tişt nabe, bila pora min li cem te be”
Ez pê re jî dikeniyam. Fermandarê yekîneyê Hevalê Haşîm jê re digot:
“ Şerm e,ew doktora te ye, berde”
Lê wî her digot:
“ Naaa! Bila avê bide min, ezê berdim”
Hevalê Haqî hebû, fermandarê taximê bû. Hate cem wî û got:
“ Qey tu şerm nakî, tu ne zilamî te pora jinekê girtiye û tu ji bo avê bernadî?!”
Wê demê hinek ber xwe ket û pora min berda. Lê li min zivirî û got:
“Neyse, emê hesabê xwe li noqtê bidine hev”
Min jî her digot:
“Em biçin ciyê xwe, ne tenê av, tu çi bixwazî ezê bidime te, hema bila daxwaziya te xwarin û vexwarin be.”
Du saet û nîv de em gihaştin cem hevalan.
Di noqtê de min destê wî pansuman kir, hemû hestiyên şkestî jê derxist, paqij kir, ciyên ku dihatin dirûtin me dirût. Yên ku nedihatin dirûtin me pêça. Bi textên zirav ve me destê wî asê kir. Roviyê wî dora deh santîm kun kunî bibû. Ew ciyê ku wisa lê hatibû, min qut kir. Her du milên roviyê, car dî min bi hev re girêda. Bes min birîna wî yê li ser zik vekirî hîşt. Ji bo ku dema biçe nexweşxanê, bikaribin ameliyat bikin. Êvarî milîsekî Îranî hat û me wî radestî wî kir û li ser darbestê riya heşt saetan heval ketin rê. Ez jî pê re çûm. Serûmek jî me pê ve kiribû. Her saetê carek, min wî kontrol dikir. Di sînora Pîranşerê ez paş de vegeriyam.
Ez vegeriyam lê hişê min li ser wî bû. Gelo me dest avêtibû birînê, lê çiqes rast bû, gelo kemasiyên wî hebûn an na?
Heşt meh derbas bibû. Em li Dola Eyşê bûn. Piştî demeke dirêj, rojek min meyzand ji min re pênûsek hatiye. Ji min re gotin:
“Vê pênûsê ji te re Hevalê Sason rêkiriye”
Min rewşa wî pirsî, gotin doktorên Îranê gotine “destavêtina birînên wî, di cî de û rast hatiye kirin”. Guleyê ku li zikê wî ketî û roviyê wî derxistibû derve, bi jahr bûye. Ger we qut nekiribaya dibêtiyê xilasnebûyînê jî hebûye. Ew deh santîmê ku me ji roviyê qut kiriye, jiyana wî xilas kiriye.
Belê, di derfetên wisan de him weke jinek, him jî weke hevalek, jiyana hevalê xwe xilaskirin coşeke mezin bû ji bo min. Dibe ku ew heval careke din bi jiyanê ve hatibû girêdan, lê ji bo min hêzeke mezin ji bo parvekirina jiyanê bû. Li gorî min, jiyan herî zêde mafê gelê kurd û Şervanên azadiyê bû. Ez ne bijîşkeke xwedî derfet û merc bûm ku her tim jiyana hevalên xwe xilas bikim. Lê ez li vir tenê ne bijîşk im, him heval im, him jî şervan im. Tu pê dihesî ku tu her tiştî hevalên xwe yî. Min di parastina vê mafê mirovaniyê de roleke erênî leyîstibû, ma çi ji vê xweştir?!!.
Li vir tu ji kuderê hatiyî, tu xwedî malbateke çawanî, nav û dengê te çawa ye û gelek pirsên bi vî rengî bê wate ye. Herkes heval e. Tiştê herî xweş hevalê xwe parastin û hêza jiyanê dayîna wî ye. Daxwazî û hêza jiyanê di kesayeta me, zarokên Kurdan de, di Kurdistanê de careke din şîn dibû. Dilê xwe de van hestan rakirin wateya herî mezin e ji bo min.
- Ayrıntılar
Ji parêznameya Pirsgirêka Kurd û Çareseriya Netewa Demokratîk hatiye berhevkirin
Bê ku têgihîştin di derbara têkîliya di navbera jin û zilam de çêbibe, ti pirsgirêkên civakî ne têra xwe dikare bê fêmkirin, ne jî çareserkirin. Di bingeha pirsgirêkên civakî de têkîliya jin-zilam veşartiye. Di civaka hîyerarşîk û şaristaniyê de saziya zewacê ku yekalî li ser jinê tê ferzkirin; desthilatdariya zilam pir aliyan de înşa dike, ev jî tê wateya ku bingeha saziya koletî û berbend (pêgirtî/bağımlılık) ku tenê xwemalî (özgü) civaka mirov e û dibe ku di xwezayê de ti zindiyên din wiha nejîn, hatiye avêtin. Yekemîn statuya netewgerî, çînayetî û civakîtiya serdest-bindest li ser vê bingehê bilind dibe. Di bingeha her cûre şer û pevçûnê de jî ev heye. Dîroka şaristaniyê û qonaxa wê ya herî dawî modernîteya kapîtalîst tişta ku herî zêde dipêçe, berovajî û neyînî dide nîşan rastiya di derbara statuya koletiya jinê ya li ser vê bingehê ye. Di civaka şaristanî de navê jinê bi şeytan re jihev (özdeş) bûye, di civaknasiya modernîteyê de jî dayîka zarokan, karkera bêmişe (ucretsiz), herî sernerma konformîzmê ye. Têgihîştina şêwaz û naveroka asta koletiya -ku bi hezar salan bi dest-mêjiyê zilamê zordar û mêtînkar li jiyana jinê daye xwarin- diviya yekemîn pêngava civaknasiya rastiyê bûya. Ji ber koletî û şêwazên mêtîngeriya di vê qadê de protîpa hemû şêwazên mêtînkarî û koletiya civakî ye. Berovajî vê jî rewacdar e (geçerli). Têkoşîna azadî û wekheviyê li beramberî mêtîngerî û koletiya ku bi jiyana jinê dane xwarin û asta serketina vê têkoşînê li beramberî mêtîngerî û koletiya di hemû qadên civakî, bingeha têkoşîna azadî û wekheviyê ye. Sedema bingehîn a ku di dîroka şaristaniyê û modernîteya kapîtalîst de têkoşîna azadî û wekheviyê ku hatî meşandin li ser esasekî rast pêş neket û rê li ber serketinên bihêz venekir, ew bû ku têra xwe hişmendî û saziyên mêtînger û koletiya ku di jiyanê de bi jinê dane hêwirandin nehate fêmkirin û li dijî wan têkoşîn nehate bingeh girtin. “Masî ji serî de bêhn dikevê” dema bingeh saxlem û rast nebe, bînaya ku paşê ava bikî bi hejandineke hêdî jî nikare ji hilweşînê xilas bibe. Di dîrokê û roja me ya îro de rastiya ku dijî bi mînakên vê yên bêhejmar re dagirtiye.
Lewma dema pirsgirêkên civakî têne çareserkirin li ser mijara jinê lêhûrbûn çêdibe; runişkandina hewldanên azadî û wekheviyê li ser jiyana jinê hem rêbaza lêkolîna bingehîn, hem jî divê bingeha xebatên estetîk, exlaqî û zanistî yên bivac (tutarlı) be. Rêbazekî lêkolîna ji jinê bêpar, têkoşînekî azadî û wekheviyê ku jinê negre navenda xwe, nikare heqîqetê fêm bike, azadî û wekheviyê pêşbixîne.
Di pêşanî de pênasekirina jinê, diyarkirina rola wê di jiyana civakî de, ji bo jiyana rast esas e. Em vê dariziyê ji ber taybetmendiyên wê yên biyolojîk û statuya civakî nabêjin. Wek hebûnê, têgeha jinê girîng e. Bi qasî jin were pênasekirin, danasîna zilam jî mumkun dibe. Em nikarin ji rêya zilam ve jiyanê û jinê rast pênase bikin. Hebûna xwezayî ya jinê di cihekî hîna navendî de ye. Ji aliyê biyolojîk ve jî ev wiha ye. Daxistin û nixumandina statuya jinê ji hêla civaka desthilatdariya zilam ve li pêşiya fêmkirina me ya rastiya jinê asteng e. Xwezaya jînê bi jinê re hîna bêtir têkîldar e. Piştderkirina jinê heya dawî ji jiyana civakî vê rastiyê şaş nade der, belku wê piştrast dike. Hêza tineker a zilam di kesayeta jinê de di esil de êrîşê jiyanê dike. Wek desthilatdariya civakî dijmintî, talankariya zilam a jiyanê bi rastiya wî ya civakî ku jiyaye re, ji nêz ve têkîldar e. Dema em vê dariziya xwe gerdûnî dikin dikarin dualîteya enerjî-made esas bigrin. Li gor madeyê, enerjî hîna bingeh e. Made bixwe enerjiya avabûyî ye. Şeklê formgirtî yê enerjiyê ji bo rakirin û hebûnîkirinê ye. Made bi vê taybetmendiya xwe ve enerjiyê dixîne qefesê, herikbariya (akışkan) wê dicemidîne. Para enerjiya forma her madeyekê cuda ye. Jixwe ev cudahiya enerjiyê; cudabûna avahî, formên madî diyar dike. Enerjiya di form, madeya jinê de ji enerjiya madeya zilam cewaz e. Enerjiya di jinê de hem hîna zêdetir, hem jî wesifa (kalîte/nîtelik) wê cuda ye. Forma jinê vê cudahiyê çêdike. Di xwezaya civakî de dema enerjiya zilam ber bi amûrê desthilatdariyê ve werdiguherê, halê şêwaz û formên madî digire. Teşe (dirûv/şekl/biçim), di hemû gerdûnê de wek enerjiya sarbûyî, parêzkar (muhafezekar/tutucu) e. Di civakê de bûna zilamê desthilatdar, bûna teşeyîtiya desthilatdariyê ye. Enerjiya ku hildigre bi giranî form girtiye. Enerjiya ku nehatibe rewşa formê kêm e û di pir kêm kesayetan de dijî. Di jinê de jî piranî enerjî nayê halê form û teşe. Enerjiya wê rewşa xwe ya herikbarî diparêze. Ger di qefes, formê zilam de neyê ragirtin, wek enerjiya jiyanê herikbariya xwe dom dike. Xweşikî, helbestvanî, qabîliyeta wateyê di jinê de ku nehatî cemidandin, bi vê enerjiya wê ya ku giranî çêdike re ji nêz ve têkîldar e. Ji bo fêmkirina vê rastiyê jî divê jiyana zindî hîna kûrtir bê naskirin.
Peresaniya (evrim) jiyanekê heya jiyana mirov, dikare were danasîn an jî divê bê pênasekirin. Di serî de divê mebesta jiyanê bê lêpirsîn. Em çima dijîn? Jiyan çima xwe didomîne, xwedî dike û diparêze? Herhal gotina “ji bo jiyanê xwedîkirin, xweparastin û zêdebûn (ûreme) hewce dike” wek bersiv têrê nake. Ji vê jî bêtir pirsa divê were kirin em çima dizên, diparêzin û xwe xwedî dikin? Wê bê gotin ji bo jiyanê. Wê demê jî em dikevin werçerxa stewr. Ketina werçerxa stewr jî ne bersiv e. Astên hişmendiya pêşketî ku heya mirovan wek şeklekî enerjiyê peresîn bûye, dide nîşandayîn ku diyardeya fêmkirinê wê hin serbendan (ipucu) bide. Peresîna gerdûnê heya mirovan, hêzek wateyê ya herî pêşketî nîşan dide. Wek ku rastiya veşartî an jî potansiyel a di gerdûnê de her dixwaze bigihîje encamekî ku derkeve holê, bê fêmkirin û bê pêhesîn. Pêwîstiya fêmbûyîn û pêhesînê tehn (niç/dürtü) herî bingehîn a gerdûnê ye. Ji vê xalê pêve pirsa ku divê were pirsîn, pêwsîte li ser fêmkirin û pêhesînê be. Tişta ku dixwaze were fêmkirin û pêhesîn çiye? Di pirtûka pîroz de hukmek heye; “xwedê dibêje ku ez razek (sır) bûm, ji bo ez werim zanîn, min gerdûn afirand”. Dibe ev ji bo pirsa me bersivek be. Lê ne bes e. Pêwistiya zanînê ji bo tam wateyê îsbat bike, têrê nake. Lê wek ku bi qismî raza di jiyanê de eşkere dike. Pênaseya giyana (tın) a Hegel de jî xwedî wateyekî wek vê ye. Di Hegel de giyana mutleq û gerdûn, bi zanebûn li xwe wergeriyaye. Gerdûna ku dixwaze were pêhesîn bi derbasbûn ji qadên fîzîkî, biyolojîk, civakî re vê bi têgihiştina felsefî ku halê herî ragedar a zanebûnê ye, ango bi giyana mutleq re xwe dide pêhesandin û wiha jî tetmîn dike; wiha jî xwe dike gerdûna naskirî, macerayê temam dike. Ev dariziyên ku parên girîng yên heqîqetê hildigirin, mebesta jiyanê bi wateyê re hevyek dikin. Têgeha “teoriya” di felsefeya Yewnan de wateyên mîna vê dihewîne. Di encamê de “wate” xwedayîbûna mirovê civakî ye. Pirsa di vir de girîng; xwedayîbûna mirovê civakî an jî hêza “wate”ya bidestxistî, dikare hemû wateya di gerdûnê de temsîl bike an jî rave bike? Wateya mezin a di civakîbûnê de (giyana mutlaq a di Hegel de) dikare bi wateya gerdûnê re hevyek bê kirin? Ma civak bixwe ne hebûneke kêmaniye? Wê demê ma wateya wê jî wê kêm nebe?
Lê em bi halê xwe yê mirov nikarin bi tevahî van pirsan bibersivin. Ji ber em bi civakê re hatine sînorkirin. Em nikarin bibin hebûneke jor civak. Em tenê dikarin pirsan bikin. Şensê me ewe ku pirspirsîn jî nîviya wateyê ye. Lewre dikare serbendê ji bo fêmkirinê bide. Niha divê bikevin ferqa wê de ku watedarbûyîn pir girîng e, pir nêzîk bidestxistina mebesta bingehîn a jiyanê bûne û bi vê re tetmîn (tatmin) bibin. Di derbara jiyana biwate jî; em dikarin hukum bidin ku ji bo em beşekî mezin a pirsgirêkên bingehîn çareser bikin, herî kêm ew jiyana civakî ya adil, xweşik û rast a ku tê hêvîkirin bersiva wan bibînin kedî û jêhatî ye.
Dema em bi vê perspektîfa felsefî ber bi jin ve biçin dikarin bigihîjin encama ku divê pêwendiya jiyana biwate bi jinê re bi aliyên wê yên xweşik, baş û rast pêş bixin. bi vê dariziyê jî ger bikevin rê wê armanca jiyana bi jinê re ne zêdebûn û zêde çêbûn be. Wiha zêdeçêbûna zindiyên yek hucreyî jî ku zindiyên herî besîtin di ferqa hilberînê de ne û dikare were gotin ku jiyana wan ya yek armancî li ser vî esasî hatiye kodkirin. Lê belê peresîna paşê, yek hucreyî hema bêje xwe bi du beşên wekhev dabeş kiriye û ev ne dawiya jiyanê ev çalekiya yek hucreyî ku bi mîlyar caran dubare dabeş bûye bi şûna dawîkirina jiyanê bi lez ber bi peresînê ve dibe, nîşan dike ne ku zêdeçêbûn, peresîn bersiva biwate ya gerdûnê ye. Ji bo jînê zêdebûn amûrekî pêwsît e, lê ji bo fêmkirina wê (jiyan) ticar ne bes e. Zêdebûn amûrî ye. Ne armanc û watedarî ye. Ya rast, jiyana ku wateya wê tenê zêdebûyîn be jiyaneke pir kêm û bi kêmasî ye. Di yek hucrehiyan de rewş wiha ye, lê jiyana bi jinê re ya wek mirovan, heke bi hilberîna zêdebûyî û zayendîtî (cinsellik) ve bê girêdan ne tenê kêmaniya jiyanê her wiha korbûyîna wê jî rave dike. Ji ber zêdebûyîna wek amîpan bi jinê re her nabe, zêdebûna bi jinê re heke bixin navenda jiyanê, bikin armanca wê, ev tê wateya ku ji peresîna gewre, wateya hewce nehatiye girtin. Jixwe di civaka mirovan de problema nufuzê bi teknolojiya îroyîn bi tevahî hatiye derbaskirin. Kêmbûyîna nufuza cûreyê mirov ne pirsgirêk e, berovajî zêdebûna wê ya ku êdî nema di cîhanê de bi cih dibe her diçe dibe pirsgirêkekî mezin. Jixwe çawa di zindiyên yek hucreyî de jî hatî îsbatkirin leza zêdebûnê bi asta paşketî, seretayî ve têkîldar e û her zêdebûn dibe mirinek. Zêdebûna fîzîkî di hemû cûreyên gerdûnê de wateyekî wiha jî di nav xwe de digre. Hebûnê/a mirinoyî (bergorî/fanî/ölümlü) bi zêdebûnê wer dihesibîne ku herdayîm dikare xwe bide jiyandin, lê ev xeta ye. Bi kopîkirina xwe re domandina xwe dikare pêwîstî û daxwaziya bêdawîtiyê tetmîn bike lê belê rast û heqîqî nabe. Bi kinahî felsefeya jiyana bi jinê re li ser zêdebûnê zêde wateyekî xwe ya cidî tine ye. Di civaka çînî de mîras û diyardeyên wek bihêzî ji jina zayok (doğurgan) re hin wate daye ku ev jî wateyekî bi zext û mêtîngeriyê re têkîldar bûye, ji bo jinê negatîf e. Ango jina ku zêde bizê, jina ku zû dimire ye. Jiyana nirxên wateya wê bi jinê re pir bilind be; an bi zayînekî pir kêm, an jî bi giştî heke pirsgirêka zêdebûna nuruzê ji bo cûreyê mirov hebe, bi jina ku qet nezê re mumkun dibe. Zayîna zêde wek ferd û civak ji bo gelên paşmayî û mêtîngeh ku xwe bi hêza polîtîk û entelektuel zêde pêşnexistine wek parastina cewherî dikare watedar be. Bi zêdekirina nîjadê xwe re bersivdayîna qirkirina li ser xwe rêbazekî berxwedan û berdewamkirina hebûna xwe ye. Lê belê parastina cewherî ya civakên ku zêde ne xwedî şensê jiyana azadin, e. Di civakên ku asta wateyê ewqa daketî be bi jinê re ji ber vê sedemê jiyaneke li ser bingeha estetîk û rastiyê nabe. Rastiya heyî ya civakên cîhanê, vê yekê piştrast dike. Jiyana bi jinê re bi erka parastin û xwedîkirinê re ti aliyên wê yên xweser tine ye. Ji bo her zindiyekê xwedîkirin û parastin hewce dike. Nîqaşkirina jiyana bê jin an jî zilam zêde watedar nabe. Di hemû jiyanên zayendar (eşeyli) an jî nezayendar (eşeysiz) de diyardeya zilam-mê heye. Lewma pirsgirêk ne hevjiyanî (eş yaşam) bixwe ye, bi wateya di civaka mirovahî re elaqedar e. Civaka mirovan ne şêwazê jiyana her kîjan ji cûreyên e. Di nava xwe de û li ser xwezayê xwedî taybetmendiyekê ye ku dikare diyardeya hukumranî û desthilatdariyê pêşbixîne. Çawa wek di desthilatdariya dewlet-netew de beza li pey netewa mezin a çendanî (nicel)- çawanî (nitel), dikare gerstêrka (gezegen) jiyanê biguherîne goristana jiyanê. çelexwariya (çarpık) li vir ji civakê, ji civaka desthilatdariya zilam çavkaniya xwe digre. Hegemonya ku zilamê serdest li ser jiyana jinê ava dike gerstêrka me aniye halekê ku lê neyê jiyîn. Ne bi peresîna biyolojîk, bi desthilatdariya hegemonîk a serdestiya zilam ve digihîje vê encamê. Lewma pêwîste jiyana bi jinê re ji diyardeya desthilatdariya hegemonîk a serweriya zilam rizgar bibe. Jiyana jinê ya di bin hukumraniyê de ruxmî ku bi zayîna xwe bi milyon salan mirovahî da jiyandin, lê bi modernîteya kapîtalîst re bi awayekî îronîk dawiya jiyanê tîne. Bi statukoya heyî re jiyana bi jinê re, agahiya dawiya jiyanê dide. Mînakên bê hejmar a vê rastiyê hene heke em rêz bikin.
a- Nufuz hema gihîştiye asta tehdîtkirina cûreyên din yên zindî. Ev terzê jiyanê, xwezayîbûna jiyanê, ekolojiya wê bi lezekî her ku diçe zêdetir tehdît dike.
b- Li hundir u derveyî civakan de rê li ber zordarîyeke bê sînor vedike. Asta milîtarîzmê vê rastiyê têra xwe îsbat dike.
c- Zayendîtî kiriye amûrekî tirsnak a îstîsmarê. Li ser zayendîtiya jinê zext û mêtîngeriyekî hovane pêşxistiye. Jiyan bi tevahî ji rê derxistiye, hema bêje bi xerifîna (sapma) zayendîtî ya ku xwe bê wate dubare dike re bûye hemwate.
d- Jin her diçe ji civakê tê dûrxistin, kirine amûra domandina nîjad a mecbûrî û metaya zayendîtiyê, hêza erzan a kar. Wek ku ti wateyeke wê ya din jî tine ye.
e- Li ser jinê wek ku qirkirinekî çandî tê pêkanîn. Lê zayendîtî, rola wê ya domandina nîjad û wek leşkera bêkar a bêmişe û mişekara (ücretli) erzan nirx rave dike. Wek fîzîkî, exlaqî û wateyî ji hêza cewherî ya parastina xwe bêpar hatiye hiştin.
f- civakekî ku jin di bin van bandoran de dijî û di nava pencikên jiyana bêwate de digevize, encex dibe civakekî nexweş. Civaka jina bêwate, bixwe jî dibe civaka bêwate.
Nîşane hîna dikarin werin zêde kirin, lê ev tenê baş eşkere dikin ku pêwîstiya werguhertinekî bingehîn bi jiyana hevalbenî ya bi jinê re heye. Bi jina milk û bêparastin re jiyana azad gengaz nabe. Di aliyê exlaqî de jî mimkûn nabe. Ji ber ku koletî encex bi hilweşîna exlaqê civakî re pêk tê. Li gor ku bê jin jîn nabe (berovajî jî rast e. Bê zilam jî jiyan dibe.) rizgarkirina jiyanê rizgariya jinê jî ferz dike. Ev vegotin bêtirî xwe bi jina di nava avahiya civakî de pêwendîdar e. Pirsgirêka jinê bi têkîlî û cîhana hişmendiyê re hîna bêtir girîng e. Heya li beramberî îşaretên neyînî di derbarê jinê de serîrakirinekî serketî pêşnekeve, bi giştî hevalbendî, bi taybet jî hev-jiyaniya azad pêk nayê. Nexasim wek tezên dijber ji bo jîna di asta hevjiyaniya azad bi jinê re;
a- Bê ku domandin û zêdekirina nîjad bê esasgirtin, li gor îdealên mirovahiya gerdûnî, bi berçavgirtina hebûna di rastiya zindiyên din de pêdiviya sereke bi têgeha hevjiyaniya ekolojîk heye. Asta gerdûnî ya civak gihîştiyê jîna azad bi jinê re rewacdar dike. Sosyalîzma rast encex bi jinê re li ser bingeha jiyana azad bê înşa kirin. Pêşaniya (ne paşanî) sosyalîzmê bi jinê re teqez gihîştina asta jiyana azad hewce dike.
b- Ji bo vê bi desthilatdariya hegemonîk a serdestiya zilam re di aliyê hişmendî û sazî de têkoşînkirin û di asta hevalbendiya azad de biserxistina sazî û hişmendiya vê têkoşînê. (hewce dike) jiyana hevalbendiya azad bêyî vê serketinê nikare pêk bê.
c- Jiyana bi jinê re ticar nikare di wateya dayîmîkirina ajoya zayendîtî, wek pir jîyankirinê were şîrovekirin. Çi şaristanî, çi jî bi modernîteya kapîtalîst re jiyana zayendparêza civakî ku gihîştiye astekî tirsnak, heya di hemû qadên hişmendî û sazî de neyê tesfiyekirin, hev-jiyaniya azad pêş nakeve. Di sazî û paradîgmayên ku jinê wek milk û biresera (nesne) zayendîtî dibînin, jîna bi jinê re ne tenê bê exlaqiya herî mezin ne, şêwazê jîna herî şaş û nexweşik e. Di bin van şert û mercan de ti nimûneya diyardeyeke din a civakî tine ye ku jinekê pê re jî girêdayî zilamekî ewqa piçûk bixîne û birizîne.
d- Hev-jiyana azad bi jinê re; encax di şert û mercên redkirina mulkiyetperweriyê, bi tevahî derbaskirina zayeneparêziya civakî ku hatî îstîsmarkirin, di her astê de jî pêşdîtina wekhevitiya civakî (wekhevîtiya li ser bingeha cewaziyan) mimkûn dibe.
f- Civak encex di bin van şertên erênî de dikare li gor hev-jiyana azad be, nexasim dikare ber bi civaka şertên azad û wekheviyê peresîn (evrilme)bibe.
g- Di bin şertên erênî yên civakî de jin û zilamên ku nirxên exlaqî û binyadî pêşxistibin dikarin bibin xwedî jiyana hevalbendiya azad.
Pêwîste baş were zanîn ku şaristanî û modernîteya hegemonîk bi bedîla înkara hev-jiyana azad, pêş ketiye. Lewre ahenga hêzê ya hem binyadî hem jî exlaqî ku şertê mecbûrî ya evîna civakî ye, ji ber di navbera jin û zilam de nemimkûn kirin, evîn nikare pêk bê. Evîn, di şert û mercên zewaca ku civaka kole -ku enerjiya wateyê wenda kiriye- û cewacên ku têkîliyên koletiyê wan di kêliyan de hildiberîne, nikare pêk bê. Bandora xedar a desthilatdariya hegemonîk û modern, ji ber vê sedemê herî zêde di nemimkûniya hev-jiyana azad de tê dîtin. Lewma jiyana ku ji hêla mirovahiyê ve wek behît (mucize) tê pêşwazîkirin, di van şert û mercan de behîtîbûn û sêhrîbûna xwe wenda kiriye, bi taybet ji hêla jin ve wek karesatekî ku bi qehr û xwekuştinê ve tê pêşwazîkirin, bûye. Divê were fêmkirin ku jiyana hevalbendiyê înşayekî civakî ye. Di navbera kesên nêr û mê de pêk nayê. Di navbera jinîtî û zilamtiya civakî ku hatî avakirin pêk tê. Pêwîste bê zanîn înşaya hegemonîk her du zayendan seqet dihêle, têkîliya di navbera wan de ji vê bandor dibe, wek têkîliyên hegemonîk teyisîna xwe dibîne. Di têkîliyên hegemonîk de evîn pêk nayê. Di evîna mirovan de şertê sereke vîna azad a aliyan e. Modernîte û şaristanî bi jiyana hegemonîk a hem sazî hem birdozî rewacdar bûye, lewma di bin navê evînê di dirêjahiya dîrokê de di nav parasoks de dîmîne. Pir zêde behsa evînê tê kirin lê nayê pêk anîn. Wêjeya cîhanê di wateyekê de ji vegotinên trajîk a evînên ku pêknehatî, îbaret e. Destanên vedibêjin ku şer ji ber jinan çêbûne jî îsbata vê rastiyê ne. Hemû şeklên hunerê wek ku îtîrafa vê evîna pêknehatî ne. Ol jî cûreyek herî kevn a berhemên hunerî ye ku ji arzûyên yek alî û pêknehatî ji têkîliyên xweda-xwedavendan pir zêde bandor bûye.
- Ayrıntılar